از آموزش عالی کلاسیک به آموزش عالی الکترونیکی

مریم پناهی، دانش‌آموخته دکتری مدیریت آموزش عالی دانشگاه علامه طباطبایی، در هشتمین نشست‌ از مجموعه نشست‌های «از آموزش عالی کلاسیک به آموزش عالی الکترونیکی» که روز گذشته به صورت مجازی از سوی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد، از چالش‌ها، الزامات و فرصت‌های آموزش عالی بین‌المللی مجازی برای کارشناسان و مدیران آموزشی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور و علاقه‌مندان حوزه آموزش عالی بین‌المللی مجازی سخن گفت. عطنا بخشی از این نشست را بر اساس گزارش ایکنا منتشر می کند.
مریم پناهی، که رساله دکتری‌اش را به پژوهش و بررسی در زمینه آموزش عالی بین‌المللی مجازی اختصاص داده، می‌گوید: آموزش عالی از راه دور مفهوم جدیدی نیست و بیش از ۱۰۰ سال است که با هدف دموکراتیزه کردن آموزش عالی در اروپا و آمریکا و به تبع آن برخی دیگر از کشورها دنبال می‌شود. آموزش از راه دور و آموزش الکترونیکی (آنلاین) از اصطلاحات رایج در این حوزه است. البته این دو نوع آموزش با وجود برخی شباهت‌ها از سه جنبه تفاوت دارند؛ یکی این که در آموزش از راه دور، برخلاف آموزش آنلاین، استاد و دانشجو همزمانی ندارند. دوم اینکه، گروه هدف آموزش از راه دور معمولاً بزرگسالانی هستند که آموزش ضمن خدمت و دوره‌های کوتاه مدت مشابه را می‌گذرانند در حالی که یادگیرندگان آموزش آنلاین معمولاً دانشجویانی هم سن و سال دانشجویان دانشگاه‌های حضوری هستند. سوم اینکه آموزش‌های از راه دور به دلیل نیاز به تهیه منابع درسی خودخوان و عدم امکان استفاده از منابع دانشگاهی معمول هزینه‌برتر از دوره‌های آنلاین هستند.

پناهی در ادامه با بیان این که در حال حاضر نسل چهارم آموزش‌‌های مجازی را می‌گذرانیم، خاطرنشان کرد: نسل اول آموزش‌های مجازی به صورت مکاتبه‌ای و پستی بود، نسل دوم در دهه ۱۹۷۰ با ظهور فناوری‌های آموزشی مبتنی بر رادیو و تلویزیون و فکس و نسل سوم از اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۸۰ با ظهور فناوری‌هایی مثل ماهواره و ویدیو آغاز شد و بالاخره نسل چهارم که از دهه ۹۰ بر اساس سیستم‌های رایانه‌ای و وب، شکل گرفته است. وی با بیان این که مدل‌های مختلفی از دانشگاه‌های مجازی وجود دارد، گفت: دسته‌ای از این دانشگاه‌ها مبتنی‌بر مدل تک‌حالته هستند که از «اُپن یونیورسیتی» انگلستان الهام گرفته است.این دانشگاه که در ۱۹۶۹ تأسیس شده الان حدود ۱۸۰ هزار نفر دانشجو دارند.

پناهی خاطرنشان کرد: دانشگاه‌های مجازی تک حالته، اصلاً آموزش حضوری ندارند و لذا نیاز به طراحی محتوای درسی مجزا دارند. بدین نحو در ابتدا کشورهای وسیعی مثل کانادا و استرالیا که می‌خواستند امکان آموزش را در تمام مناطق کشور فراهم کنند، خیلی از این نوع دانشگاه‌ها استقبال کردند ولی هزینه‌بر بودن این سیستم به دلیل ضرورت طراحی محتوا و تضمین کیفیت، مستلزم زمان و هزینه‌ بیشتر است. در این نوع دانشگاه با افزایش پذیرش دانشجو، هزینه‌های تأسیس، جبران می‌شود؛ لذا این نوع دانشگاه‌ها در کشورهای کوچک بدون جذب دانشجوی خارجی مناسب نیست.دسته دیگر، دانشگاه‌های دو حالته هستند که بخشی از آموزش به صورت حضوری و بخشی به صورت مجازی انجام می‌شود.
به‌گفته وی، نوع دیگری از دانشگاه‌های مجازی، دانشگاه‌های میکس هستند که توسعه یافته‌تر از دانشگاه دوحالته هستند. این دانشگاه‌ها که از دانشگاه‌های آمریکایی مبتنی بر سودآوری الگوبرداری شده‌اند، عمدتاً در زمینه آموزش ضمن خدمت کارکنان شرکت‌ها و آموزش‌های عمومی و مادام العمر به جامعه در قالب دوره‌های کوتاه مدت فعالیت دارند و تحصیل در آن‌ها به مدرک دانشگاهی منجر نمی‌شود. مدل آخر دانشگاه‌های مجازی، دانشگاه‌های کنسرسیومی هستند که با دانشگاه‌های دیگر، دوره‌های درسی مشترک و تبادل استاد و دانشجو دارند.

پناهی با بیان این که مدل‌های مختلفی از دانشگاه‌های مجازی در کشورهای مختلف اروپا فعالیت دارند، گفت: در مدل بریتانیایی که علاوه‌بر بریتانیا در برخی کشورهای دیگر مثل اسپانیا هم رایج است، دانشگاه‌های مجازی توسط دولت کنترل نمی‌شوند و تا حد زیادی آزادی عمل دارند. در مدل آلمانی، هزینه‌ای از دانشجو‌ دریافت نمی‌شود. در مدل فرانسوی که از ۱۹۲۰ شکل گرفت، دانشگاه‌های سنتی با مؤسسات مورد حمایت دولت دوره‌های مشترک برگزار می‌کنند. برخی کشورهای شمال اروپا و اسکاندیناوی مثل سوئد و نروژ هم مدل خاصی از دانشگاه‌های مجازی دارند. در مجموع، اروپای غربی و کشورهای اسکاندیناوی قدمت بیشتری در آموزش مجازی دارند ولی اغلب کشورهای اروپای مرکزی و شرقی تازه از دهه ۱۹۹۰ در این زمینه فعال شده‌اند.
ویدر ادامه با اشاره به دو راهبرد اساسی آموزش عالی بین المللی که یکی بین‌المللی‌سازی در خارج (فعالیت‌های آموزشی و تحقیقاتی فرامرزی دانشگاه) و دیگری بین‌المللی سازی در خانه (ادغام هدفمند ابعاد بین‌المللی و بین فرهنگی در محتوای رسمی و غیررسمی دروس دانشگاه‌های کشور) است، اظهار داشت: رویکرد جدیدی نیز در این حوزه ظهور کرده که آموزش عالی بین‌المللی مجازی است؛ یعنی کشوری با مشارکت عوامل داخلی و خارجی تبدیل به قطب یا هاب بین‌المللی آموزشی می‌شود.

پناهی در پایان از طراحی مدل تبدیل دانشگاه پیام نور به هاب آموزش عالی بین‌المللی مجازی در قالب تحقیقات رساله دکتری خود خبر داد و خاطرنشان کرد: در سال‌های اخیر هاب آموزش عالی مجازی از غرب به کشورهای خاورمیانه و شرق دور مثل امارات، ترکیه، عربستان، قطر، سنگاپور و هنگ کنگ تغییر کرده است.