غلامرضا ذکیانی: تقوا بهترین مکمل عقلانیت است/+تصاویر نشست

در جریان بیست و پنمجمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم، غرفه دانشگاه ‌علامه طباطبائی نشست «عقلانیت در قرآن» را با سخنرانی غلامرضا ذکیانی، استاد فلسفه و رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه علامه برگزار کرد.

به گزارش عطنا، در این نشست دکتر ذکیانی با اشاره به اینکه دو دسته آیات در قرآن کریم در رابطه باعقل وجود دارد، گفت: دسته اول آیات ایجابی هستند، آیاتی که جایگاه عقل و همه مراتب آن را شامل می‌شود.

عضو گروه فلسفه دانشگاه علامه‌طباطبائی با اشاره به آیات 17 و 18 سوره زمر گفت: در این آیات خداوند می‌فرماید «همان کسانى که سخنان را مى‌شنوند و از بهترین آنها پیروى مى‌کنند؛ آنان کسانى هستند که خدا هدایتشان کرده و آنها خردمندان‌اند»، باید توجه داشته باشیم که «بهترین سخن» همیشه در حال تغییر است و طبق این آیه انسان نباید عقل خود را تعطیل کند.

وی در ادامه به آیه 74 سوره یونس اشاره کرد و گفت: «آنگاه بعد از نوح پیامبرانی را برانگیخته و به سوی قومشان گسیل داشتیم و آنان برای قومشان معجزاتی آشکار آوردند، ولی آنها به آنچه قبلا تکذیب کرده بودند، ایمان نیاوردند». بسیاری از مردم دین، علم یا حرفی را که آبا و اجدادشان تأیید کرده‌اند بدون هیچ قید و شرطی قبول می‌کنند و به سخنان جدید فکر نمی‌کنند.

ذکیانی با اشاره به آیه «و بعضی از مردم منافق به گفتارت کاملا گوش می‌دهند تا وقتی که از حضورت خارج شوند با اهل علم (اصحابت به تمسخر و اهانت) می‌گویند رسول باز از سر نو چه گفت؟ اینان هستند که خدا بر دل‌هاشان مهر (قهر) نهاد و پیرو هوای نفس خود گردیدند»، گفت: قرآن این گروه از مردم را به دلیل تعطیل کردن عقل خود مزمت می‌کند و می‌گوید که به همین دلیل بر قلب‌های آنان مهر زده شده است. گروهی برداشت جبرگرایانه از این آیه دارند در حالی که این چنین نیست، کسانی که از عقل خود استفاده نمی‌کنند بر قلب‌شان مهر زده می‌شود.

وی افزود: این نشانه جبر نیست بلکه دقیقا نشانه اختیار است؛ آنان که با اختیار خودشان عقل خودشان را تعطیل می‌کنند.

گفتگو از علائم عقلانیت است

رئیس دانشکده ادبیات با بیان اینکه یکی از علائم عقلانیت گفت‌وگو است، خاطرنشان کرد: گفت‌وگو شرط دارد و هر هم‌کلامی به معنای گفت‌وگو نیست. گفت‌وگو این است که ما در سخن احتمال دهیم که طرف مقابل هم بهره‌ای از حق دارد نه اینکه صرفا خودمان را حق قلمداد کنیم.  شرط گفت‌وگو این است که شما اهل تعامل و انتقادپذیری باشید، قرآن کریم هم می‌گوید اگر شما مطلق‌نگر باشید یعنی خودتان را حق مطلق بدانید و طرفتان را باطل مطلق بدانید هیچ گفت‌وگویی شکل نمی‌گیرد.

وی در ادامه به آیه «بگو اللَّه! و ما یا شما بر (طریق) هدایت یا در ضلالت آشکاری هستیم! بگو شما از گناهی که ما کرده ایم سؤال نخواهید شد، (همان گونه که) ما در برابر اعمال شما مسئول نیستیم!» گفت: تا نگاه ما هم چنین نباشد و این آموزه‌های متعالی را که در دین خودمان داریم استفاده نکنیم به سعادت نخواهیم رسید ما هیچ وقت قرآن را به عنوان کتاب زندگی جدی نگرفته‌ایم.

ذکیانی در ادامه به آیات سلبی استفاده از عقل اشاره کرد و گفت: آیاتی که بر اساس آن قرآن می‌گوید شما می‌توانید با عقل تشخیص دهید اما چهار مانع در این راه وجود دارد.

پیروی از گذشتگان و بزرگان باعث لغزش عقل می‌شود

این استاد فلسفه مانع اول را پیروی از عقاید گذشتگان عنوان کرد و گفت: در آیه خداوند می‌فرماید «و همچنین ما هیچ رسولی پیش از تو در هیچ شهر و دیاری نفرستادیم جز آن که اهل ثروت و مال آن دیار به رسولان گفتند که ما پدران خود را بر آیین و عقایدی یافتیم و از آنها البته پیروی خواهیم کرد. آن رسول ما به آنان گفت: اگر چه من به آیینی هدایتگرتر از دین ( باطل ) پدرانتان شما را هدایت کنم ( باز هم پدران را تقلید می‌کنید؟) آنها پاسخ دادند ( به هر تقدیر ) ما به آنچه شما را به رسالت آن فرستاده‌اند کافریم». اما این هدایت‌‌گرتر بودن را چه کسی تشخیص می دهد؟ پاسخ خود انسان است. هر فردی باید خودش آن چیزی که یادگرفته است را با آموزه‌های جدید تطبیق دهد. و عقل خود شخص ملاک اصلی تشحیص هدایت‌گر بودن است.

ذکیانی دومین لغزش عقل از دیدگاه قرآن را پیروی از بزرگان دانست و اظهار کرد: «می گویند پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت کردیم و ما را گمراه ساختند!»؛ بر طبق قرآن گروهی از اهل جهنم این سخن را می‌گویند همچنین آنان از خدا درخواست می‌کنند که عذاب  بزرگان را دو برابر کند اما خداوند می‌فرماید که من اگر به شما عقل نداده بودم حق با شما بود، اما زمانی که خودتان از عقل‌تان استفاده نمی‌کنید باید مجازات شوید.

وی افزود: پیروی از ظن و گمان به جای علم یقین نیز باعث گمراهی می‌شود. «با آنکه آنها را علمی به آن (ادعا) نیست، آنها جز از ظنّ و گمان پیروی نمی‌کنند، و بی‌تردید ظنّ و گمان به هیچ وجه از حق بی نیاز نمی‌کند.» اما با توجه به اینکه بسیاری از دانسته‌های ما به صورت علم و یقین نیست باید در این صورت دست به عصا راه برویم و در رفتارها و گفتمارمان احتیاط داشته باشیم.

پیروی از هوای نفس عامل دیگر لغزش عقل

استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی پیروی از هوای نفس را دیگر عامل لغزش عقل عنوان کرد و گفت: قرآن می‌گوید اگر شما علامه دهر هم باشید اما در تصمیم‌هایتان از هوای نفس خود پیروی کنید احتمال لغزش‌تان وجود دارد. «ای کسانی که ایمان آورده اید، (در همه امورتان) به کمال و دوام قیام‌کننده به عدل و گواهی دهنده برای خدا باشید هر چند به زیان خودتان یا پدر و مادر یا نزدیکانتان باشد، اگر (هر یک از طرفین دعوا) توانگر یا فقیر باشد (شما به لحاظ حال آنها بر خلاف واقع گواهی ندهید، زیرا) خداوند به (رعایت حال) آنها سزاوارتر است، پس پیروی از هوای نفس نکنید تا از حق عدول نمایید. و اگر زبان (به سوی باطل) پیچید یا (از گواهی) روی برتابید همانا خداوند همواره به آنچه عمل می‌کنید آگاه است.»

وی اضافه کرد: عقلانیت مورد نظر قرآن صرف نیست، قرآن می‌گوید شما با عقل صرف نمی‌توانید تشخیص دهید، برخی اوقات به تقوا نیاز دارید. «ای کسانی که ایمان آورده اید ، اگر از خدا پروا کنید برای شما نیرویی جدا کننده (تشخیص دهنده حق از باطل) قرار می‌دهد.» در چند جای دگیر قرآن چنین عباراتی آمده است، تقوا در قرآن کلید نجات از جایی است که هیچ نجات بخشی در آنجا وجود ندارد.

ذکیانی در خاتمه اظهار کرد: همچنین قرآن تلاش دارد ما را از افراط و تفریط دور کند. برای مثال در آیه 19 سوره انفال خداوند متعال می‌فرماید «و در رفتار خود میانه رو باش و از صدای خود بکاه، که بدترین صداها صدای خران است.».

تصاویر نشست: