همکاری‌های دانشگاهی تنها با تفاهم در علوم انسانی ممکن می‌شود

رئیس دانشگاه علامه طباطبائی در دومین گردهمایی رؤسای دانشگاه‌های برتر ایران و روسیه گفت: در گذشته مهم‌ترین حوزۀ تفاهم میان اهل فکر در ایران و روسیه، ادبیات روسی بوده است که هم در ایران بسیار شناخته شده و هم مکاتب ادبی مهمی در ایران تحت تأثیر آن شکل گرفته است / همکاری‌های دانشمندان علوم انسانی ما می‌تواند به ظهور ادبیات جدیدی منجر شود که اندیشه و نظریات ما را رشد داده و به رقابت پذیری و ارتقای جایگاه اندیشه و نظریات ما در عرصۀ جهانی یاری دهد.

به گزارش عطنا به نقل از دیده‌بان روسیه، دکتر حسین سلیمی در دومین گردهمایی روسای دانشگاه‌های برتر ایران و روسیه گفت: سنت دانشگاهی مدرن به نوعی بازسازی شدۀ نظام دانشگاهی دوران قرون وسطی است. سنت دانشگاهی اروپایی که به نوعی در میانۀ قرون وسطای مسیحی شکل گرفت، علوم را به چهار دستۀ علوم انسانی، پزشکی، علوم پایه و حقوق تقسیم می‌کرد. در سنت مدارس ایرانی که در دوران شکوفایی تمدن اسلامی به اوج خود رسید، نیز علوم به دو دستۀ علوم نظری و علوم عملی تقسیم می‌شدند که در هر کدام سه دسته از علوم قرار گرفته بود.

سلیمی افزود: در علوم نظری ریاضیات، الهیات، طبیعیات و در علوم عملی نیز اخلاق، تدبیر منزل (دانش اقتصاد) و سیاست دسته بندی می‌شد. آن چنان که این سنت تاریخی نشان می‌دهد، علوم عملی در سنت دانشگاهی ایرانی اسلامی پررنگ‌تر از سنت دانشگاهی اروپایی است. البته از قرن هجدهم میلادی با آغاز عصر روشنگری و نیز با شروع انقلاب صنعتی، علوم  مهندسی به تدریج به سنت دانشگاهی وارد شدند و هر چند در ابتدا راهی به دانشگاه‌های بزرگ نداشتند و پلی‌تکنیک‌های خاص خود را تشکیل دادند، ولی پس از  چندی به یکی از مهم ترین شاخه‌های دانش‌ها و دانشگاه‌های مدرن بدل شدند.

اما مفاهمه و تبادل میان سنت‌های فکری و مکاتب دانشگاهی از گذشته‌های دور بیشتر در حوزۀ علومی بوده است که امروزه با نام علوم انسانی و اجتماعی شناخته می‌شوند. پس از انقلاب صنعتی، به ویژه پس از انقلاب صنعتی دوم یعنی دهه 1890 میلادی، مبادله در حوزۀ علوم طبیعی و مهندسی و به خصوص موضوع انتقال فن و تکنولوژی، به یکی از مهم ترین موضوعات مبادلات دانشگاهی بدل شد. اما حتی این مهم نیز جز با همفکری و هم اندیشی ناشی از مبادله در حوزۀ علوم انسانی میسر نبود.

تجربه ژاپن پی از انقلاب میجی

واقعیت تاریخ در این است که همکاری‌های دانشگاهی جز از طریق تفاهم ایجاد شده در حوزه‌های علوم انسانی ممکن نیست. چرا یکی از بزرگترین انتقال‌های فن و تکنیک پس از انقلاب میجی در ژاپن اتفاق افتاد؟ به دلیل ایجاد این درک که تحول و تکامل جامعۀ سنتی نیازمند بازسازی از طریق تکنولوژی جدید است و اگر این درک ایجاد نشده بود، جامعۀ همکاری‌های علمی دانشگاهی ای که آن تحول عظیم را در ژاپن ایجاد کرد، به وجود نمی آمد.

ادبیات، عامل تفاهم میان اهل فکر در ایران و روسیه

وی با طرح این پرسش که روسیۀ مدرن چگونه پدید آمد، تاکید کرد:  آن گاه که پس از هماهنگی‌های سیاسی در قرن 19 میان روسیه و قدرت‌های اروپایی، زمینۀ فهم نوین جامعه با کمک اندیشه‌های نوین و نظریه‌های تازه فراهم آمد، فهم و اندیشه‌ بیش از آن که در کارخانه‌های روسیه قرن نوزدهم خود را نشان دهد، در فرهنگ و ادب و آثار نظریه پردازان روس متجلی شد. چنان که بنیادگذاران دانشگاه‌های نوین روسیه نیز کسانی بودند که در حوزۀ نظر این ضرورت را درک کرده بودند. اتفاقا مهم‌ترین حوزۀ تفاهم میان اهل فکر در ایران و روسیه، ادبیات روسی همین دوره است که هم در ایران بسیار شناخته شده است و هم مکاتب ادبی مهمی در ایران تحت تأثیر آن شکل گرفته است.

رئیس دانشگاه علامه خاطر نشان کرد: به نظر می‌رسد که کلید گسترش روابط دانشگاهی بین ایران و روسیه نیز در همین تجربۀ تاریخی است. با این‌همه، واقعیت این است که هنوز اشتیاقی که دانشگاهیان دو کشور برای همکاری با دانشگاه‌های برخی از کشورهای دیگر دارند، بیشتر است. هنوز خیلی از دانشگاهیان اصل و بنیاد روابط بین‌المللی خود را در ارتباط با دانشگاه‌های بزرگ غرب و یا دانشگاه‌های نوظهور و پررونق شرق آسیا جست‌وجو می‌کنند. دلیل اصلی این امر در علوم انسانی نهفته است. فهمی که از جامعه، تاریخ، توسعه، علم، روش تحقیق و یا اصلا مفهوم دانشگاه در ایران و روسیه شکل گرفته، فهم‌های متفاوتی است که هنوز نتوانسته‌اند فصل مشترک خود را بیابند.

زبان، مانع توسعه روابط نیست

او افزود: شاید برخی چنین بیاندیشند که زبان مانع مهم شکل گیری و توسعۀ روابط دانشگاهی ایران و روسیه است. اما مانع زبانی مثلا در ایران همان قدر که در رابطه با روسیه وجود دارد، در رابطه با آلمان نیز هست. اما می‌توان گفت که بخش مهمی از شاکلۀ علوم اجتماعی و فلسفه در دانشگاه‌های امروز ایران، بر اساس فلسفۀ آلمانی شکل گرفته است. پس زبان به تنهایی نمی‌تواند مانع گسترش روابط دانشگاهی باشد. بلکه تصویر شکل گرفته از علم در دانشگاه‌های دو طرف موجب شده که این روابط دانشگاهی شتاب مطلوبی نداشته باشند. در ایران هنوز برخی علوم انسانی در روسیه را میراث دار دوران کمونیسم می‌دانند. برخی دیگر نیز آن را ترکیبی از سنت روسی و علوم انسانی اروپایی می‌شمرند و گروه سوم آن را به منزلۀ روح تحول یافته اما ناشناختۀ دولت روسیه می‌پندارند که تازه در حال یافتن هویت نوین خود است.

علوم انسانی راهگشای فعالیت‌های دانشگاهی

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه ادامه داد: اما تجربۀ دانشگاه علامه طباطبائی به عنوان دانشگاه تخصصی علوم انسانی در یکی دو سال گذشته نشان می‌دهد که حوزۀ علوم انسانی با سرعت بسیاری می‌تواند به تفاهم و همکاری دانشگاهی انجامیده و حتی مسیر را برای گونه‌های دیگر همکاری هموار سازد. تجربۀ برگزاری همایش گفت‌وگوهای فرهنگی ایران و روسیه در سنت پترزبورگ در آوریل 2016 و نیز حضور فعال استادان و دانشجویان ایرانی و روسی در فعالیت‌های مشترک ما با دانشگاه‌های روسیه، نمونۀ بارز آن است که حوزۀ علوم انسانی می‌تواند راهگشای فعالیت‌های دانشگاهی در دیگر زمینه بوده و به فهم مشترک ما منجر شود. این فهم مشترک می‌تواند گونه‌ای دیگر از اندیشیدن و معرفت در حوزه‌های علوم انسانی را بیافریند که خود موجب افزایش رقابت پذیری دانشگاه‌های ما خواهد شد. هنوز هم بسیاری از دانشگاه‌های بزرگ غرب در حوزه‌های علوم انسانی به مابقی دانشگاه‌های جهان به عنوان دانشگاه‌های تابع نگاه می‌کنند. اما همکاری‌های دانشمندان علوم انسانی ما می‌تواند به ظهور ادبیات جدیدی منجر شود که اندیشه و نظریات ما را رشد داده و به رقابت پذیری و ارتقای جایگاه اندیشه و نظریات ما در عرصۀ جهانی یاری دهد.

سلیمی در انتهای سخنانش گفت: در پایان از همه عالیجنابان حاضر به همراه استادان و صاحب نظران دانشگاه‌های روسیه برای حضور و مشارکت در برنامه گفتگوی فرهنگی ایران و روسیه که دومین دور آن در مارس 2017 در دانشگاه علامه طباطبائی برگزار خواهد شد، دعوت به عمل می‌آورم.