در نقد کتاب آموزش تاریخ مطرح شد: نبود اشتغال برای فارغ‌التحصیلان تاریخ

این میزگرد با سخنرانی دکتر عبدالرسول خیراندیش دانشیار دانشگاه شیراز در رشته تاریخ، دکتر شهرام یوسفی‌فر عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ، دکتر علیرضا ملایی توانایی عضو هیئت علمی دانشگاه اورمیه و دکتر ابوالحسن فیاض انوش عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، در سالن اجتماعات سازمان مطالعه و تدوین، سمت، برگزار شد.

نگارش کتاب درسی دانشگاهی نیاز به بررسی عمیق و جدی دارد

به گزارش عطنا به نقل از مهر، دکتر مهدی احمدی، رئیس مرکز تحقیق و توسعه «سمت» درباره اهمیت مطالعات کتاب درسی دانشگاهی گفت: از سال‌ها پیش به این جمع‌بندی رسیدیم که نگارش کتاب درسی دانشگاهی نیاز به بررسی عمیق و جدی دارد؛ کتاب درسی صرفاً یک رسانه آموزشی است و اگر کلیت نظام آموزشی مشکل داشته باشد، بهترین کتاب آموزش هم بازده تعلیمی خوبی نخواهد داشت.

وی افزود سعی کردیم با گسترش حوزه فعالیتمان به بررسی ابعاد اصلی آموزش که کتاب درسی خوب یکی از آن‌هاست، بپردازیم. ارتقای مهارت‌های دانشجویی، برنامه درسی و شیوه تدریس از دیگر ابعاد این مهم هستند که همگی باید در کنار هم موفق عمل کنند تا خروجی آموزشی موفقی داشته‌باشیم.

احمدی تصریح کرد: در بررسی وضعیت آموزش دروس مرتبط با تاریخ در ایران، اختلاف و فاصله بسیار زیادی با سایر کشورها وجود دارد. به همین منظور تصمیم به ترجمه این کتاب گرفتیم که یکی از آثار مهم در زمینه تاریخ و یکی از اولویت‌های پژوهشی بلندمدت مرکز تحقیق در زمینه آموزش تاریخ به شمار می‌رود. محتوای این اثر نشان‌دهنده چگونگی مواجهه علمی و دانشگاهی با موضوع آموزش رشته‌های علوم انسانی و به طور خاص رشته تاریخ است.

رئیس مرکز تحقیق و توسعه «سمت» افزود: این کتاب، در فرایند ارزیابی، از میان چندین کتاب مشابه پیشنهادی مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی «سمت»، نهایتاً از سوی شماری از استادان تاریخ دانشگاه‌های معتبر کشور برای ترجمه انتخاب شد و به چاپ رسید.

آموزش تاریخ در کشور ما حافظه‌محور است

سپس دکتر صیامیان، دبیر نشست به اهمیت و ضرورت بازاندیشی در آموزش تاریخ در دانشگاه‌های ایران پرداخت و گفت: این کتاب اولین کتاب در حوزه آموزش تاریخ در دانشگاه است. امروز نیز آموزش تاریخ در کشور ما حافظه‌محور است، در نتیجه رویکرد آموزشی ما مبتنی بر حفظ اطلاعات است.

وی آموزش تاریخ و طراحی فضای درسی آن را متفاوت خواند و گفت: آموزش تاریخ به متغیرهای مختلفی بستگی دارد. برای طراحی یک برنامه درسی فعال برای این رشته، هیچ الگوی جهان‌شمول یادگیری وجود ندارد و باید با توجه به ویژگی‌های فرهنگی و تاریخی همان کشور طراحی شود.

برای عده زیادی از فارغ‌التحصیلان تاریخ جایی برای اشتغال نیست

دکتر عبدالرسول خیراندیش درباره معضل یادگیری و تدریس در دانشگاه‌ها گفت: این کتاب می‌گوید دانشجوی ما کسی است که جویای علم است اما تجربه ۳۰ سال تدریس به من ثابت کرده است اغلب کسانی که روبه‌روی من در کلاس درس نشسته‌اند تمایلی به یادگیری ندارند؛ در واقع کسی که خواب است را می‌توان بیدارکرد ولی کسی که خودش را به خواب زده و انگیزه‌اش یادگیری نیست، خیر.

وی افزود: برخی برای نرفتن به سربازی، برخی برای بهتر شدن زندگی، برخی برای ارتقای درجه شغلی و حقوق و مزایای کاری و برخی برای یافتن کار، به دانشگاه می‌آیند و درصد بسیار اندکی با هدف آموزش و یادگیری سر کلاس درس حاضر می‌شوند.

خیراندیش گفت: در نتیجه هر اندازه حجم کتاب درسی را پایین آوریم و متن آسان انتخاب کنیم، دانشجویان ما باز هم می‌گویند زیاد است و سخت است و می‌نالند!.

وی با مقایسه دانشجویان در ایران با کشورهای دیگر، گفت: در امریکا با ۲۵۰ سال تاریخ، در مقطع دبیرستان کتابی ۱۰۰۰ صفحه ای با متنی بسیار دشوار تدریس می‌شود ولی کتاب خوانده می‌شود، اما ما با بیش از سه هزار سال تاریخ و تمدن، دچار چنین وضعیتی در آموزش تاریخ هستیم.

دانشیار دانشگاه شیراز راه‌حل برون‌رفت از این مشکل را در گام نخست برنامه‌ریزی دانست و افزود: از سویی دانشجو حق دارد که در ازای صرف زمان تحصیلش، به فکر معیشت و اشتغال و تشکیل خانواده هم باشد و چه بهتر که کارش با رشته‌اش متناسب باشد.

وی گفت: اما در کشور ما بر خلاف کشورهای دیگری مانند انگلستان که آلن بوث در کتاب آموزش تاریخ در دانشگاه‌ها دست به بررسی آن‌ها زده، برای عده زیادی از فارغ‌التحصیلان تاریخ جایی برای اشتغال نیست.

خیراندیش افزود: بحثی که این نویسنده درباره اهمیت رابطه تاریخ با زندگی روزمره دارد، تا حد زیادی درست است. اما به نظر می‌رسد در کشور ما فقط عظمت خود تاریخ ایران مانع تعطیل شدن کلاس‌های درسی آن شده است وگرنه بهایی به آن داده نمی‌شود.

این استاد دانشگاه رشته تاریخ تصریح کرد: در انگلستان عده زیادی از فارغ‌التحصیلان رشته تاریخ در نهادهای مختلف مشغول ارائه بررسی‌های تاریخی، اسناد و حتی تاریخ‌نگاری هستند. ما می‌توانیم ادعا کنیم که سازمان اسناد، وزارت خارجه، صدا و سیما، سازمان میراث فرهنگی، شما باید دانشجوی تاریخ استخدام کنید.

وی افزود: دلیل راندن تاریخ‌دان‌ها و تاریخ‌نگارها از وزارت‌خانه‌ها این است که وقتی پای تاریخ وسط بیاید، کارنامه عمل رو می‌َشود. جوامعی که به تاریخ‌نگاری و ثبت و بررسی تاریخ در زندگی روزمره، دولت و سایر نهادها اهمیت می‌دهند، می‌خواهند هر آدم و مدیر و مسئولی بداند که روزی قضاوت و نیک و بدش مشخص خواهد شد.

خیراندیش اظهار داشت: باید بوروکراسی را متوجه هنر، قدرت و فایده تاریخ کنیم و این مستلزم تغییر نگاه ما به تاریخ و تغییر برنامه‌های ماست.

نرسیدن به استاندارد دانش تاریخی مانع کاربست در آموزش تاریخ

در ادامه، میزگرد تخصصی نقد کتاب، دکتر شهرام یوسفی‌فر در بررسی و نقد خود از این اثر گفت: کتاب آموزش تاریخ در دانشگاه کتابی خوانا و خوش‌نوشته و با ترجمه خوب و متمرکز بر آموزش و تدریس تاریخ است و جزء معدود کتاب‌هایی است که به فارسی ترجمه شده است.بحث‌های آن سه رکن تدریس، فهم و دانشجو را در نظر می‌گیرد و تجربه منحصربه‌فردی از تدریس در نظام آموزش عالی انگلستان را به ما نشان می‌دهد.

وی با اشاره به مزایای این کتاب آموزشی گفت: نویسنده این کتاب، ما را دعوت می‌کند که به تدریسمان فکر کنیم و بر آن تأمل کنیم. او اشاره می‌کند که این کتاب برای یادگیری و فهم تاریخ و ارتقای آن است. اما نکته اینجاست که این کتاب برای من معلم در ایران قابل استفاده است یا خیر؟

یوسفی فر گفت: گر بخواهیم امروز این کتاب را در آموزش تاریخ به کار ببنیدیم با مشکلاتی مواجه می‌شویم و اولین مشکل این است که بیش از حد لازم در ساختار دانشی و تجربی رشته تاریخ در انگلستان تعریف شده است. نظام آموزش تاریخ در کشورهای دیگر با ما تفاوت بسیاری دارد؛ وقتی موضوع بغرنج فهم تاریخ مطرح می‌شود، اجماعی از فهم صاحبنظران است.

وی افزود:اکنون در داخل کشور وضع از چه قرار است؟ اینکه اگر بخواهیم از این کتاب بهره‌برداری کنیم، می‌توانیم؟ مسئله این است که نزد برخی از ما در خصوص موضوعی که قرار است به آن بپردازیم دشواری وجود دارد و هنوز آن را حل نکرده‌ایم.

عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ اظهار داشت: درگیر کردن تاریخ با زندگی روزمره به عنوان یک فرایند آموزشی، یعنی استقلال فکری و تربیت یک کارشناس تاریخ. ما در حوزه دانش تاریخی به این استانداردها نرسیده‌ایم و همین امر مانع کاربست این کتاب، در آموزش تاریخ ماست.

وی گفت: این کتاب ممکن است خوانده و فهم شود، اما برای انتقال تجربه و عملی کردن آن باید در نهادهای آموزش تاریخ مهندسی معکوس صورت گیرد؛ بدین شکل که تمام احکام صادر شده، استخراج شود و به صورت دستور عمل درآید و به منظور مهارت‌افزایی در کارگاههای آموزشی اجرا شود تا زمینه‌های خروج از وضعیت کنونی فراهم شود.

تکلیف مدرسان تاریخ در ایران چیست؟

دکتر علیرضا ملایی توانایی، به دو بحث دشواری، اهمیت و حساسیت آموزش تاریخ در ایران و اندیشیدن به رویه‌های آموزش تاریخ در ایران پرداخت و تصریح کرد: ما در این سرزمین اقوامی داریم که متأسفانه خودشان را ایرانی نمی‌دانند و با روایتهای تاریخی که ما تدریس می‌کنیم مشکل جدی و ساختاری دارند.

وی گفت: ما در کشورمان درباره بسیاری از تحولات پیشین و شخصیت‌های تاریخی و قهرمان‌ها وفاق نداریم و قهرمان‌ها مرتب جابه‌جا شده‌اند که این معضل بزرگی برای آموزش تاریخ در ایران است.

ملایی افزود: مسئله بعدی، خوانش متفاوت حکومت‌های ما در بازگو کردن تاریخ ایران است که ممکن است با نقدهای علمی هم تعارض پیدا کند. حال در این میان تکلیف ما مدرسان تاریخ چیست؟ اینها نشان می‌دهد که ما با وجود این همه تفاوت سیاسی، فرهنگی و قومی باید کتابی متفاوت برای آموزش تاریخ در ایران بنویسیم.

وی افزود: این یک طرح مسئله است و نشان می‌دهد که تدریس تاریخ در ایران تنها به دانش وسیع بستگی ندارد و مستلزم داشتن ظرافت و هنرمندی مدرس تاریخ است که بتواند درس خود را به گونه‌ای ارائه کند که با این گیر و دارها تعارض پیدا نکند و در عین حال عامل خودآگاهی و رهایی‌بخشی هم باشد.

آموزش تاریخ سه مقوله تعلم، تعلیم و علم را در بر می‌گیرد

دکتر ابوالحسن فیاض انوش، ترجمه این کتاب را اتفاقی مبارک ولی ناکافی خواند و افزود: این کتاب بر اساس رویکرد جدید یادگیری فعال نوشته شده است. تدریس تاریخ باید دارای سه ویژگی باشد: استدلال منطقی همراه با استناد تاریخی به معنای التزام به اصل زمانمندی و ارجاع به شواهد و منابع، وجاهت اخلاقی و پایبندی به اصل وثاقت خبر و صداقت در نقل خبر و توان احساسی به همراه اقناع عاطفی به معنای تحقق اصل فهم محتوای علمی و مشارکت مدنی.

وی افزود: اما می‌بینیم که این کتاب با تأکید بر یک جزء نوشته شده و غایت روند آن مربوط به دانشجوست؛ در واقع کلیدواژه اصلی این کتاب بر خلاف عنوان اصلی آن، ارتقای یادگیری و فهم است، نه آموزش تاریخ.

فیاض انوش گفت: در این اثر ماهیت دانشجوی تاریخ احراز نشده و اغلب مطالب کتاب کلی و عمومی و قابل تعمیم به سایر رشته‌هاست. آموزش تاریخ سه مقوله تعلم، تعلیم و علم را در بر می‌گیرد، ولی این کتاب بیشتر بر یادگیری و دانشجو و بر کلیدواژه فهم و استدلال دانشجو تأکید دارد تا بر آموزش تاریخ.

وی گفت: حتی می‌توانم ادعا کنم که در کل کتاب حتی یک تعریف منسجم و کلیدواژه‌ای از ماهیت دانشجوی تاریخ ارائه نشده است که این غفلت بسیار بزرگی است. در واقع اگر بین این سه رکن هارمونی برقرار می‌شد، شاید نتیجه بهتری به دست می‌آمد.

این استاد دانشگاه در سخنان خود به برگزاری نقد اختصاصی این اثر در دانشگاه اصفهان اشاره کرد و گفت: ما قصد داریم نقد و بررسی مفصل این کتاب را در دانشگاه اصفهان انجام دهیم و امیدوارم سایر دوستان نیز در دانشگاههای خود با توجه به اهمیت موضوع، نقد مستقلی برای این کتاب ترتیب دهند.

کتاب آموزش تاریخ در دانشگاه: ارتقای سطح یادگیری و فهم نوشته آلن بوث با ترجمه سیدمحسن علوی‌پور، توسط مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی سازمان مطالعه و تدوین (سمت) با مشارکت دانشگاه فرهنگیان و برای جامعه علمی رشته تاریخ در حوزه مباحث آموزش و یادگیری تاریخ ترجمه شده است.