رمضان ماه ایمان، انفاق و عبادت

• محمدتقی فاضل‌میبدی | استاد دانشکده مفید قم

آیین‌هایی كه آدمیان به آن گرایش پیدا می‌كنند، مجموعه‌ای از اعمال و اعتقادات است. انسان براساس اعتقادی كه دارد، تكلیف خود را در این جهان تعیین می‌‌کند. دین اسلام دربردارنده گروهی از گزاره‌هایی است كه ایمان و عمل انسان را تعریف می‌کند. در قرآن چند آیه با این بیان آمده است: الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلوه و مما رزقناهم ینفقون (بقره 3) یعنی ایمان، عبادت و انفاق را در كنار هم نهاده است.

این سه مقوله مهم كه اركان دین را تشكیل می‌دهند، قابل تفكیك نیستند. در این آیه دو رابطه حیاتی تعریف شده؛ رابطه انسان با خداوند (عبادت) و رابطه انسان با انسان (انفاق). اگر یكی باشد و دیگری نباشد، نمی‌توان آن را «دین» نامید.

ماه مبارك رمضان تجلی‌گاه این دو نوع رابطه عبادت و انفاق است. و این ماه تنها ماه عبادت و ارتباط با خداوند نیست. اهمیت انفاق و اهتمام به امور مسلمین كمتر از دعا نیست. دعاهای این ماه معنای انسان‌دوستی و حفظ كرامت انسان می‌دهد.

«اللهم اغن كل فقیر، اللهم اكس كل عریان، اللهم اشبع كل جائع...». دغدغه انسان روزه‌دار باید برچیدن فقر از میان مردم، پوشاندن انسان‌ها و رفع گرسنگی از جامعه است. جامعه یا مسلمانانی كه در میان آنها فقر و ناداری و نابرابری وجود دارد و انسان‌ها به‌خاطر ناداری عزت و كرامت خود را گرو گذاشته‌اند، رمضان در آن جامعه معنا نمی‌دهد.

امام صادق در فلسفه روزه فرمودند: انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر خداوند روزه را واجب کرده تا بدین وسیله دارا و ندار (غنی و فقیر) مساوی شوند. (من لا یحضره الفقیه، ج ۲ ص ۴۳، ح۱)

غمگنانه باید گفت عبادات مسلمین به‌طور غالب در ماه مبارك رمضان یك‌سویه شده و میلیون‌ها انسان از فقر و ناداری رنج می‌برند و تنها به ذكر دعاهایی كه به معانی آن توجه نمی‌شود، اكتفا كرده‌اند. كسانی كه همواره تأسف می‌خورند كه مسجدها و اماكن مذهبی در شرایط كرونایی در این ماه نباید خلوت شود، آیا اندیشیده‌اند كه جامعه مسلمین به روح دین كه از اركان عمده آن انفاق و رفع فقر از جامعه است، نزدیك‌تر شده یا از آن فاصله گرفته است؟ مگر پیامبر (ص) نفرمودند: لو لا الخبز ما صمنا و لا صلینا و لا ادینا فرایضنا: خدایا اگر نان نباشد نمازی و روزه‌ای در میان نیست و كسی فرایض الهی را انجام نمی‌دهد.

مرحوم شهید مطهری در باره توجه اسلام به نیازهای مادی می‌گوید: ما می‌بینیم كه اسلام-شاید برخلاف همه مذاهب دیگر به نیازهای مادی به چشم حقارت نگاه نكرده، یعنی این را یك مسئله لازم شمرده، خیلی هم لازم شمرده. می‌بینیم كه اولیای دین خیلی وقت‌ها می‌گویند: اَللّهُمَّ اِنّی اَعوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ: خدایا ما از فقر به تو پناه می‌بریم. یا در

نهج البلاغه هست كه امیرالمؤمنین به پسرشان محمد بن حنفیه فرمودند: یا بُنَیَّ اِنّی اَخافُ عَلَیْكَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنْهُ فَاِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدّینِ مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ داعِیَةٌ لِلْمَقْتِ. به خدا پناه ببر از فقر كه فقر نقص در دین است. مقصود از «نقص در دین است» این است كه سبب می‌شود انسان در [انجام وظایف دینی كوتاهی كند. فقر موجب دشمنی و سرزنش می‌شود.

اگر كسی فقیر شد] به حساب بی‌عرضگی و بی‌شخصیتی‌اش می‌گذارند، تحقیر و ملامتش می‌كنند، می‌گویند مردك بی‌عرضه را ببین، نمی‌تواند. (مجموعه آثار شهید مطهری . ج15، ص: 855) مسلمانان باید به ماه مبارك رمضان نگاه جامع داشته باشند و تمام ابعاد انسانی دین را در نظر بگیرند.

اگر شاهد جامعه‌ای باشیم كه مردم به‌خاطر نیازهای نخستین خود یا باید در صف بایستند یا دست نیاز به دیگری دراز كرده‌اند یا برای حفظ آبروی خود شب‌ها در كنار فرزندان خود با جیب تهی به سر می‌برند، روزه و عبادت چه معنایی خواهد داشت؟

مردمی كه همواره شاهد تورم لجام‌گسخته و گران‌شدن ساعت به ساعت نیازهای خود هستند، چگونه می‌توانند دل در گرو عبادت داشته باشند. به قول مولانا: آدمی اول حریص نان بود/ زانكه قوت نان ستون جان بود/ مراد از نان در این بیت یا در روایتی كه از پیامبر نقل شد، نیازهای عرفی آدمی است. و به قول سعدی:

• غم فرزند و نان و جامه و قوت


• بازت آرد ز سیر در ملکوت


• همه روز اتفاق می‌سازم


• که به شب با خدای پردازم


• شب چو عقد نماز می‌بندم


• چه خورد بامداد فرزندم

تأكید این مختصر نوشتار این است كه حاكمان و دولتمردان به‌ویژه روحانیون به این دل خوش نداشته باشند كه جامعه هرچه روزه‌دارتر باشد یا نمازخوان بیشتری داشته باشد، آن جامعه دینی‌تر است.

از نگاه اسلام و قرآن توجه به نیازهای مادی و جسمی انسان به اندازه توجه به نیازهای معنوی مهم است. آخرین سخن اینكه: همان‌طوركه اگر احتمال ضرر برای بدن از راه روزه‌گرفتن وجود داشته باشد، تكلیف ساقط یا روزه‌گرفتن حرام می‌شود، همچنین اگر احتمال دهیم حضور در مجالس و اماكن برای برگزاری دعا موجب ابتلای به كرونا می‌شود، چنین حضوری نیز حرام خواهد بود.