تحول فرهنگ مخالفت در ایران

مصدق و جبهه ملی نخستین قربانیان کودتای ۱۳۳۲ و توافق‌نامه نفتی ۱۳۳۳ بودند. البته در درازمدت بسیاری از برجستگان ایرانی، ازجمله نویسندگان، تحصیل‌کردگان، افسران نظامی و دیوان‌سالاران، قربانی کودتا، تصمیمات هندرسون و اقدامات زاهدی شدند.

به گزارش عطنا به نقل از دنیای اقتصاد، از ایرانیان بسیار فعال در دوره ۱۳۲۱-۱۳۳۲ چه با نام «ملی‌گرا» و چه «سوسیالیست» صدها تن دستگیر، محاکمه و محکوم‌شده و در مواردی اعدام شدند. بااین‌همه، سیاست «دست آهنین» زاهدی تغییر چندانی در فرهنگ سیاسی ایران پدید نیاورد.

درواقع دوره زاهدی همچون دهه ۱۳۱۰ و دوران استبداد رضاشاه گروه‌های سیاسی را مجبور کرد تاکتیک‌هایشان را برای دستیابی به اهداف و استقلال بازتعریف کنند. در این میان مفهوم افراطی‌تر انقلاب به‌تدریج به گوش خورده و به‌طورجدی مطرح شد. پادشاهی و به همراه آن سیاست قدرت آمریکا باید به مبارزه طلبیده می‌شدند.

تفاوت‌های کیفی در روابط آمریکا- ایران در دوره‌های ۱۲۸۸ و ۱۳۳۲ به ورود دو عامل جدید در سیاست قدرت آمریکا بازمی‌گشت: اول، فعالیت‌های شدید ضد کمونیستی (محدودسازی اتحاد شوروی و نیروهای تندرو در ایران) و دوم، سیاست نفتی دسترسی به منابع نفتی ایران و خلیج‌فارس؛ هیچ‌کدام از این دو عنصر در سال ۱۲۸۸ مطرح نبود، حال‌آنکه هر دو مسئله، رویاروی سیاست‌گذاران آمریکا در سال ۱۳۳۲ قرارگرفته بود.

گرچه تصمیم به حمایت از شاه قاجار در ۱۲۸۸ تصمیمی سیاسی بود، سیاست‌های آمریکا در ۱۳۳۲-۱۳۳۴ اساساً نظامی و اقتصادی به شمار می‌رفت. ازنظر ایرانیان عمل‌گرا دهه ۱۳۳۰ زمان سازمان‌دهی مجدد خود برای مقابله باسیاست دخالت گسترده آمریکا در ایران بود.

فرهنگ سیاسی ایران با ناکامی‌های جنگ جهانی اول و سپس فعال شدن مجلس در جنگ جهانی دوم خود را تطبیق داده بود. به دنبال کودتای ۱۳۳۲ و «دوران فترت» زاهدی، فرهنگ سیاسی مخالفت، چنانکه در ادبیات و هنر و نیز نهضت‌های سیاسی ایران منعکس‌شده است، به‌تدریج در این امور تمرکز یافت:  ۱- لزوم براندازی پادشاهی، ۲- ارزیابی نقاط ضعف و قوت سیاست آمریکا نسبت به ایران و جهان سوم و ۳- ارزیابی مجدد فعالیت سیاسی در ایران.

در این میان مجلات زیرزمینی یا «کوچک» به‌تدریج از اواخر دهه ۱۳۳۰ ظاهر شدند و در این زمان دانشجویان ایرانی در اروپا و آمریکا و انجمن‌ها و کلوپ‌های فرهنگی خود را تجدید سازمان دادند. نشانه‌های فعالیت روستایی در میان روستاییان و گروه‌های زیرزمینی شهری جدید در گزارش‌های مطبوعاتی محلی و ملی ظاهر شد.

شکل‌گیری ساواک در ۱۳۳۹، بازسازی گروه‌های مستشاری نظامی آمریکا در ۱۳۳۷ و پیمان همکاری متقابل بین آمریکا و ایران، هرکدام واکنشی در برابر جهت‌گیری‌های جدید جریان مخالف ایران و تحولات فرهنگ سیاسی اعلام مخالفت در ایران بود.