عضویت تهران در سازمان شانگهای: بیم ها و امیدها

عطنا - ایران در تاریخ 17 سپتامبر 2021 و در پایان اجلاس بیست و یکم که در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان برگزار شد با رای تمام اعضا رسما به عضویت اصلی سازمان همکاری شانگهای درآمد.

برای درک جایگاه واقعی پیمان‏های اقتصادی منطقه ‏ای و جهانی باید نگاهی به دلایل پیدایش آنها انداخت. بنیان این پیمان‏ها بر مقررات‏ زدایی از مبادلات تجاری فرامرزی و سیاستگذاری‏های مشترک بین‏ المللی برقرار است. همچنین کارکرد این پیمان‏ها، کاهش ریسک‏های سیاسی در تجارت فرامرزی و تسهیل و تقویت روند تقسیم کار تخصصی بین فعالان اقتصادی در کشورهای عضو، براساس مزیت‏های نسبی است.

سازمان همکاری شانگهای، سازمانی میان دولتی است که در سال 2001 توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان پایه ‏گذاری شد. مسائل امنیتی در آسیای میانه به ویژه تروریسم، جدایی‏طلبی و افراطی‏ گری عموما دغدغه اصلی این سازمان محسوب می شود. همچنین این سازمان در سال 2006 اعلام کرد که بر اساس مفاد توافقنامه منطقه‏ای، با قاچاق مواد مخدر در طول مرزهای کشورهای عضو، مبارزه خواهد کرد.

علی رغم تلاش ایران برای حل اختلاف با غرب در چارچوب برجام، شکست توافق هسته‏ ای بار دیگر نگرش بدبینانه به غرب را تقویت کرده و ایران را بیشتر به سمت شرق سوق داد. عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای تنها چندماه پس از قرارداد راهبردی 25 ساله با چین، نشانگر تمایل و تلاش ایران در جهت تحقق سیاست نگاه به شرق است.

عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای پیروزی عمده ‏ای برای سیاست خارجی دولت ایران به حساب می آید. حرکت تهران تلاشی برای رهایی از انزوای بین‏ المللی در قالب بهبود روابط با روسیه، چین  و کشورهای آسیایی مرکزی بوده و در عین حال عضویت کامل ایران در این سازمان از سوی تهران تاییدی بر تغییر موازنه قوا به نفع کشورهای غیر غربی و قدرت‏های نو ظهور تلقی می‏شود.

پیمان شانگهای قطعا از پیمان‏های با اهمیت در سطح بین‏ المللی است. حضور چین و روسیه که حق وتو دارند؛ عضویت چهار قدرت هسته ‏ای، همچنین حضور 42 درصد از جمعیت جهان و 28 درصد از تولید ناخالص ملی بر این اهمیت می ‏افزاید. تبلیغ زیاد راجع به هر چیزی آسیب رسان است. نباید به این پیوند همکاری نگاه سطحی داشت و اینگونه قلمداد کرد که با برقراری ارتباط با شرق، از نیاز ارتباط با غرب مستثنی می‏شویم و تمام روابط تجاری‌مان به شکل صحیح پیش می رود. تبلیغ فراوان اثر ضد تبلیغی ایجاد می‏ کند مخصوصا در شرایط فعلی داخلی که نگاه ضد چینی و ضد روسی رواج یافته است.

البته برخی معتقدند با عضویت کامل ایران در پیمان شانگهای، غرب نیز سیاست متعادل‏ تری نسبت به ایران در پیش خواهد گرفت تا از افتادن کامل کشور به دامان روسیه و چین جلوگیری کند.

پیوستن ایران به پیمان شانگهای حاصل 16 سال تلاش از سوی دستگاه سیاست خارجی کشور بود. پرسشی که بوجود می آید این است که چرا در حال حاضر بعد از 16 سال بستن این پیمان امکان‏ پذیر شده است؟ عوامل مختلفی را می‏توان عنوان کرد اما قطعا معاهده 25 ساله چین و ایران و امضای سند همکاری بین روسیه و ایران تاثیر بیشتری گذاشته‏ اند. همچنین بهبود روابط ایران با تاجیکستان بعد از حدود چهار، پنج سال کشمکش این روند را امکان‏پذیر ساخت.

عده ‏ای عنوان می‏کنند که به دلیل مشکلات چین و روسیه با ایالات متحده امکان عضویت ایران فراهم شده است اما باید عنوان کرد که پیمان شانگهای دارای 26 ماده است و در ماده 2 منشور، صراحتا اعلام می‏ شود که این سازمان علیه هیچ کشور یا هیچ سازمان منطقه‏ای نیست. مثال دیگر برای نقض این نظریه این است که، هند روابط مسالمت ‏آمیزی را با ایالات متحده دارد و در کنار آن عضو اصلی پیمان شانگهای است. همین عضویت هند می‏تواند تقض ضد آمریکایی بودن این پیمان باشد.

برای الحاق به پیمان، ایران باید در 40 موافقت‏نامه به اجماع برسد؛ که این موافقت نامه ‏ها به 4 دسته تقسیم ‏بندی می‏شوند: سیاسی_ امنیتی، اقتصادی، اجتماعی_ فرهنگی و علمی که از این بین حدودا 50 درصد موافقت‏نامه‏ ها در حوزه سیاسی_ امنیتی، 10 مورد اقتصادی، 7 مورد فرهنگی_ اجتماعی و 2 بخش علمی دارد. بنابراین سازمان یک سازمان سیاسی_ امنیتی، اقتصادی است و اقتصاد اولویت دوم سازمان است.

فعالان اقتصادی، پیمان شانگهای را برای توسعه اقتصادی کشور فرصتی ارزشمند می‏دانند؛ چرا که این پیمان به دنبال این است که بخشی از موانع تعرفه‏ای را از سر راه تجارت فرامرزی با کشورهای عضو پیمان در منطقه حذف کند و دسترسی های لجستیکی و قانونی به بازار این کشورها را نیز تسهیل کند.

عضویت ایران در پیمان شانگهای، فرصت‏های دوسویه ‏ای ایجاد می‏کند؛ از یک سو ایران مسیر ترانزیتی کالاهای کشورهای شرقی مرز خود به جنوب خاورمیانه و اروپا را تامین می‏کند و از یک سو ایران مسیر ترانزیتی کالاهای کشورهای شرقی مرز خود به جنوب خاورمیانه و اروپا را تامین می‏کند، همچنین از طرق دیگر توسعه بزرگراه بین‏المللی حمل و نقل شمال به جنوب با اتکا به وجود بنادر مهم ایران در سواحل خلیج فارس و دریای عمان، مسیر تجارت بین ‏المللی و منطقه‏ ای تسهیل می کند.

اعضای پیمان

روسیه: روسیه یکی از اصلی‏ترین اعضای سازمان شانگهای و همچنین حائز اهمیت برای ایران به حساب می‏ آید. شرایط آب و هوایی روسیه باعث شده است تا امکان تولید و کشت بسیاری از محصولات کشاورزی را نداشته باشد؛ که این ناتوانی، یک امتیاز مثبت برای صادرات ایران به حساب می ‏آید. مجاورت ایران و روسیه مزیت مهمی برای افزایش صادرات به روسیه است چراکه باعث کاهش هزینه انتقال کالا و ضمانتی برای امنیت کالاهای ارسالی است.

چین: کشور چین به عنوان اژدهای اقتصادی آسیا شناخته می‏شود و روابط خوب ایران با چین می‏تواند زمینه‏ ساز توسعه اقتصادی برای ایران باشد. در مجموع تجارت خارجی ایران با کشور چین به حدود 19 میلیارد دلار(تبادل کالای غیرنفتی) می‏رسد که سهم حدود 13 درصدی از کل تجارت خارجی ایران را شامل می‏شود.

ازبکستان: در گذشته بازار ازبکستان، بازار کوچکی بود که مردم آن قدرت خرید چندانی نداشتند اما امروزه با پیشرفت‏های صورت‏ گرفته قدرت خرید مردم افزایش یافته است و این کشور را تبدیل به یکی از مقاصد جدید تجاری کرده است.

قزاقستان: اقتصاد قزاقستان مبتنی بر صادرات مواد خام و سهم این مواد در تولید ناخالص داخلی و درآمدهای دولتی بالا است. همچنین در میان محصولات صادراتی ایران به قزاقستان کالاهای مختلفی دیده می‏شود.

قزاقستان از جمله کشورهای آسیای میانه بوده که در سالیان اخیر تلاش کرده است تا نقش و سهم بیشتری در بازی‏های سیاسی و اقتصادی منطقه باز کند.

قرقیزستان: فرهنگ مردم این کشور، بدون شباهت به فرهنگ سایر کشورهای آسیای میانه نیست و با ایران نیز دارای قرابت فرهنگی زیاد است، که این قرابت زمینه صادرات به قرقیزستان را فراهم می‏کند.

تاجیکستان: تاجیکستان یک کشور مسلمان است که اکثر مردم آن به زبان فارسی صحبت می‏ کنند. همین تشابهات روند تجاری بین دو کشور را تسهیل می‏کند. تا سال 2015، ایران دومین سرمایه‏گذار خارجی در این کشور به شمار می‏رفت اما به دلیل برخی مسائل سیاسی، در چند سال اخیر نقش ایران در این کشور کمرنگ شده است.

تاجیکستان با عضویت در WTO، صندوق بین‏المللی پول، سازمان ملل متحد، یونسکو، اکو، جامعه شورای مشترک‏ المنافع، سازمان همکاری‏های شانگهای و بانک توسعه آسیا توانسته جایگاه خود را در سطح جهانی تثبیت کند.

پاکستان: پاکستان سالانه حدود 60 میلیارد دلار از واردات جهان را دارد که سهم ایران از این بازار کمتر از یک درصد است. ایران در بسیاری از کالاهای وارداتی پاکستان قابلیت صادرات دارد مانند گاز مایع، فرآورده‏های نفتی و پتروشیمی، لبنیات، خشکبار، لوارم خانگی، لوازم بهداشتی، سیمان، لوازم ساختمانی و ... . ایران می‏تواند با توجه بیشتر به بازار همسایه شرقی خود، نقش بیشتری را در پاکستان ایفا کند.

هند: هند از دیگر کشورهای هدف برای صادرات کالاها و محصولات است. سهل گرفتن در امر صادرات، کاهش هزینه معاملات تجاری، کاهش عوارض و حقوق گمرکی کالاهای صادراتی و خدمات و ارتقای بخش کشاورزی از اصول نظام تجارت کشور هند است.   

در بین بازیگران پیمان، ناتوازنی وجود دارد. چین و روسیه بازیگران اصلی هستند اما بقیه در نقش حاشیه‏ای هستند، البته به استثنای هند. هر چند سیستم تصمیم‏گیری، در پیمان جمعی است اما تصمیم‏گیرندگان اصلی روسیه و چین هستند.

مشکلات پیشِ روی پیمان

بنگاه‏ها و فعالان اقتصادی برای استفاده از فرصت‏های نهفته در یک پیمان تجاری_ اقتصادی مانند پیمان شانگهای باید قادر باشند مدل کسب‏و‏کار را بر اساس مقتضیات رقابتی بازار هدف و مزیت‏های نسبی خود اصلاح کنند. در اقتصاد ایران موانع بسیاری وجود دارد که امکان واکنش مناسب و به هنگام در تغییر و اصلاح کسب‏وکار را از بنگاه‏ها سلب کرده است.

عدم اتصال ایران به نظام مالی بین‏ المللی، امکان تبادل بین‏المللی کشور را مختل کرده است. در واقع تا زمانی که قادر نباشیم در اراده سیاسی ایالات متحده برای ایجاد اختلال در اتصال ایران به نظام مالی بین‏المللی تغییر ایجاد کنیم، وضعیت تغییری نخواهد داشت.

عملکرد گذشته چین و روسیه در برابر تحریم‏های آمریکا علیه ایران، شک و تردیدهایی را در مورد سودمندی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بر می‏انگیزد. کشورهای عنوان شده اگرچه مخالفت خود را با خروج یک جانبه ترامپ و تحریم‏های آمریکا علیه ایران را عنوان کردند اما عملا اقدام موثری برای نجات اقتصاد ایران انجام ندادند. افکار عمومی در ایران به روابط روسیه و چین با ایران خوش‏بین نیست.

تنها عضویت در پیمان شانگهای و این‏گونه پیمان‏ها برای جهش اقتصادی کافی نیست و برای ایجاد فرصت‏های بزرگ اقتصادی لازم است به شناخت دقیق بازارهای هدف به منظور گسترش صادرات غیر نفتی، رفع موانع سرمایه ‏گذاری خارجی کشورهای عضو شانگهای در صنایع بالادستی ایران و کاهش منطقی نرخ های تعرفه ‏ای از سوی ایران پرداخته شود.

نویسندگان: 
بهینا فتوحی (کارشناسی اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی، نویسنده نشریه بینش اقتصادی، شماره دوم)
علی خبازیان (کارشناسی فیزیک دانشگاه علم و صنعت، نویسنده نشریه بینش اقتصادی، شماره دوم)

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام