اگر شاهنامه به نظم نبود تا این میزان تأثيرگذار نمی‌شد

عطنا - همایش «بازشناسی هویت ملی با نگاهی به شاهنامه فردوسی» شامگاه ۲۳ اردیبهشت‌ماه به همت اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی چهارمحال و بختیاری با مشارکت سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری شهرکرد و دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد در فرهنگسرای ارشاد برگزار شد.

اصغر دادبه، عضو شورای ملی دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی در این همایش با خوانش شعری از ملک‌الشعرای بهار در ستایش عشق به سرزمین مادری، اظهار کرد: «هویت» ناظر بر پاسخ به این پرسش است که ما کیستیم و چیستیم و طی شرایطی ممکن است این مسئله به فراموشی سپرده شده و بلکه تزریق و تقویت شود. 

وی با ذکر اینکه پرسش کیستیم همیشه همراه ماست، ادامه داد: امروز توجه به این پرسش بسیار ضروری است و باید بتوانیم به آن پاسخ دهیم و حتی در حوزه شعر و هنر نیز این کیستی یکی از مضامین است، همچنان که شاعر گفته است: 

من کیستم؟ از هر بن مو چشمه‌ دردی
بنشسته کف خاکی و برخاسته گردی
طالب، من و مجنون ز یکی سلسله بودیم
من بیهُده‌گویی شدم، او بیهُده‌گردی

دادبه تصریح کرد: پس از حمله اعراب به ایران دو قرن سکوت و ثبت نشدن را پشت سر می‌گذاریم که البته دو قرن حیرت‌انگیز است و فرهنگ و تمدن ایرانی به وسیله ترجمه به اعراب معرفی و منقل می‌شود، در این دو قرن نیز همین پرسش ما کیستیم در جریان نبردهای نظامی و فرهنگی در جریان است.

این استاد دانشگاه علامه طباطبایی افزود: باید هم «زبان ملی» و هم «حکومت ملی» باشند تا «هویت» بازیابی و ثبت شود و اولین رخدادی که بعد از دوره ۲۰۰ ساله رقم خورد، کاری بود که طاهر ذوالیمینین در سال ۲۰۵ و ۲۰۶ در خراسان انجام داد که این آغاز استقلال بود یعنی حکومت ملی تشکیل و گام نخست برای بازیابی هویت برداشته شد. 

دادبه با اشاره به نقش یعقوب لیث و با تأکید بر اینکه با سخن یک فرد تاریخ عوض نمی‌شود بلکه آن فرد نماینده یک جریان و ملت است، گفت: اگر زمینه‌ها فراهم نباشد، سخنی عملی نمی‌شود و ملت ایران با ۲۰۰ سال تلاش و کوشش به جایی رسید که در جستجوی هویت بود و لذا یعقوب در چنین شرایطی گام دوم را برداشت که ناظر بر زبان ملی بود و به شعر انتخاب شد. 

وی با تصریح اینکه در اینجا زبان و حکومت ملی فراهم و قصه به‌جد شروع شد، بیان کرد: ماجراهایی که در قرن سوم اتفاق افتاد بسیار مهم است و در کتاب «ستیز و سازش» به تفصیل آمده و می‌خوانیم که چهار قرن با اعراب جنگیدیم و اگرچه به لحاظ نظامی شکست خوردیم اما از حیث فرهنگی کارهای لازم را کردیم و میخ فرهنگی خود را کوبیدیم.

ویژگی‌های تاریخی عصر فردوسی 

دادبه بیان کرد: در قرن چهارم که فردوسی نیز شاعر این قرن است، محصولات ادبی و توجهات تاریخی را شاهد هستيم که وقتی فردوسی به ظهور می‌رسد شرایط کاملاً فراهم است و شاهنامه کتاب مستطابی است که تمام قصه‌ها را در بر دارد.

وی با اشاره به مثلث «هویت، زبان ملی و حکومت ملی»، توضیح داد: این سه ضلع مهم در شاهنامه به‌‌جد خود را نشان می‌دهد و در بیتی که برخی شاهنامه‌پژوهان منسوب به فردوسی نمی‌دانند اما بنده قائلم که متعلق به اوست می‌خوانیم: «بسی رنج بردم در این سال سی، عجم زنده کردم بدین پارسی»، توجه به زبان و هویت از جانب فردوسی برایمان ملموس است، ضمن اینکه تمام فردوسی‌شناسان بر این نکته اتفاق نظر دارند که تمام آنچه این شاعر از تاریخ گفته دقیق و بی‌نقص است.

دادبه با اشاره به کلام هایدگر که معتقد است «زبان، خانه هستی است»، گفت: وقتی هستی تشخص پیدا کرد، هویت معنا می‌یابد و این عبارت هایدگر جز همان بیت یادشده فردوسی نیست، یعنی اهمیت و جایگاه زبان و نسبت آن را با هویت بیان می‌کنند.

این استاد فلسفه با تأکید بر اینکه هر زبانی حتی زبان‌های محلی نیز در جای خود هویت‌سازی هستند، توضیح داد: قرن‌هاست که با این حقیقت و اصل زیسته‌ایم و امروز کسانی نمی‌توانند در اطراف و اکناف عالم پیدا شوند که زبان و هویت ملی را دچار خدشه کنند؛ ایران یعنی همه ایران و هر جایی از آن که مخدوش بشود، خسارت کرده‌ایم. 

هویت با زبان ملی تشخص می‌یابد

دادبه بیان کرد: هویت ملی و کیستی ملی زمانی تشخص می‌یابد که صورت بر آن عارض شود و هویت ملی مانند ماده مبهم است اما زبان ملی بر آن عارض می‌شود و به آن تشخص می‌دهد و لذا هویت ما با فردوسی و حافظ معنا می‌یابد. اما متأسفانه از قرن پنجم تا حمله مغول‌ها، عقلانیت و خردی که فردوسی از آن سخن می‌گفت از میان می‌رود و بتدریج ایدئولوژی بر فکر و خرد آزاد چیره می‌شود. 

عضو شورای ملی دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی تأکید کرد: نقش شعر در آموزش اهمیت ویژه دارد و اگر شاهنامه به نظم نبود طبعاً تا این میزان تأثيرگذار نمی‌شد؛ تاریخ گواهی می‌دهد که مردمان ایران از گاتاها یعنی نغمه‌های ایران باستان تا شعر امروز به وزن سخن اقبال داشته‌ و کارکردهای فراوان آموزشی و تربیتی و ... از آن برداشت کرده‌اند. 

دادبه در تبیین چرایی اثرگذاری شعر با تأکید بر اینکه شعر در اذهان ایجاد وزن می‌کند، گفت: به‌قول افلاطون، مهم‌ترین و مؤثرترین تربیت با شعر و موسیقی آغاز می‌شود. وقتی ذهن منظوم و موزون شد، نظم می‌یابد و اینچنین ذهنی منطقی خواهد بود. 

روایتگری از شهرکرد قدیم توسط استاد مصطفی کاویانی، شاهنامه‌خوانی استاد ابراهیم احمدی دستگردی، اجرای نمایش‌واره «زادن سهراب» و رونمایی از اثر تجسمی «ایران» به نگارگری مریم شاکری از دیگر بخش‌های این همایش بود.