نشست‌ تخصصی "بهره گیری از ظرفیت­های آموزش مجازی با رویکرد یادگیری تلفیفی در آموزش و پرورش"

عطنا - نشست‌ تخصصی  "بهره گیری از ظرفیت­های آموزش مجازی با رویکرد یادگیری تلفیفی در آموزش و پرورش"، یکشنبه پانزدهم آبان ماه ۱۴۰۱، از ساعت ۱۰ الی ۱۲ در دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد. دبیر علمی این نشست دکتر اسماعیل زارعی زوارکی بود.

یکی از چالش های نظام آموزش و پرورش در دوره پسا کرونا، چگونگی بهره گیری از ظرفیت های فناوری های نوین به ویژه امکانات آموزش مجازی در دوره های مختلف تحصیلی است . لذا ضرورت دارد تا ضمن بررسی امکانات و ظرفیت های نظام آموزش و پرورش کشور در دوره کرونا، رویکرد ها و مدل های چگونگی بهره گیری از این ظرفیت ها در دوره پسا کرونا تحلیل و تبیین شده و راه کارهای علمی بومی لازم ارائه گردد . هدف اساسی برگزاری این نشست، معرفی ، تحلیل و تبیین رویکرد یادگیری تلفیقی و چگونگی کاربرد آن در نظام آموزش و پرورش ایران در دوره پسا کرونا است . همچنین در نشست مذکور راه کارهای علمی و عملی بومی برای بهره گیری از فناوری های نوین نیز ارائه شد.

در این نشست تخصصی محورهای مهم زیر مطرح و پیشنهادهایی برای توسعه رویکرد یادگیری تلفیقی در آموزش و پرورش ایران در قالب توصیه‌های سیاستی ارائه گردید.

۱. معرفی ، تحلیل و تبیین رویکرد یادگیری تلفیقی
۲.نظریه های پشتیبان رویکرد یادگیری تلفیقی
۳. طراحی یادگیری وتدریس تلفیقی
۴. فناوری های رویکرد یادگیری تلفیقی
۵. مدل های یادگیری وتدریس تلفیقی
۶. فعالیت های هم زمان و غیر هم زمان یادگیری وتدریس تلفیقی
۷. ارزشیابی یادگیری وتدریس تلفیقی

مفهوم و تعریف یادگیری تلفیقی

در خصوص یادگیری تلفیقی و تعریف آن لازم است یک نگاهی به رویکردهای مختلف در خصوص فرایندهای تدریس و یادگیری داشته باشیم. می‌دانیم که یکی از رویکردهای مهمی که در فرایند تدریس و یادگیری مطرح و حائز اهمیت است، رویکرد یادگیری تلفیقی  است.

 این رویکرد با بهره‌گیری از کلیه فرصت‌ها و امکانات نظام آموزش حضوری و نظام آموزش از راه دور به ‌ویژه نسل‌های نوین آن‌که مبتنی بر رایانه و شبکه است سعی در بهبود بخشیدن تجارب یادگیری دارد. البته در رویکرد یادگیری تلفیقی تنها بهره‌گیری از آموزش‌های حضوری و آموزش‌های برخط مطرح نیست. بلکه در کنار آن از کلیه نظریه‌های یادگیری، رسانه‌ها، روش‌های تدریس، محتواهای مختلف و شیوه‌های سنجش و ارزشیابی مختلف به‌صورت انعطاف‌پذیر و بر اساس ویژگی‌های یادگیرنده، اهداف یادگیری، موضوع تدریس و شرایط و امکاناتی که معلم در اختیار دارد در راستای تسهیل و اثربخشی فرایند تدریس و یادگیری بهره گرفته می‌شود. بنابراین اگر ما بخواهیم یک فهم دقیق‌تری از یادگیری تلفیقی داشته باشیم باید نگاهی به انواع نظام‌های آموزشی ازنظر شکل ارائه آموزش داشته باشیم.

ما می‌توانیم نظام آموزشی را به نظام آموزش حضوری  و نظام آموزش از راه دور  و نظام آموزش تلفیقی تقسیم کنیم. این طبقه‌بندی از این نظر حائز اهمیت است که یادگیری تلفیقی را برای ما معنادار می‌کند. در این تقسیم‌بندی ما آموزش حضوری و چهره به چهره را داریم . این نوع نظام آموزشی در آموزش‌وپرورش و به‌ویژه دوره‌های پیش‌دبستانی و ابتدایی و حتی متوسطه اول برای ما حائز اهمیت است و ما بدون این نوع نظام آموزشی ظرفیت‌های زیادی را ممکن است از دست بدهیم و نتوانیم با سایر نظام‌های آموزشی آن را جبران کنیم. دومین نوع نظام آموزشی نظام آموزشی از راه دور است که از ظرفیت‌های بی‌نظیری برخوردار است به‌ ویژه در شرایط بحران‌که ممکن است ناشی از بیماری، یا سیل و زلزله و طوفان و جنگ وآلودگی هوا و ... رخ دهد و ما می‌توانیم برای ارائه آموزش‌های خود از آن بهره بگیریم. همان‌طوری که در دوره بیماری کرونا غالب آموزش‌های ما به این سمت روی آورد و از راه دور آموزش‌ها را دنبال کردیم. نظام آموزش تلفیقی، ترکیبی از نظام آموزش حضوری و نظام آموزش از راه دور به‌ویژه بهره‌گیری از نسل‌های جدید نظام آموزش از راه دور است که مبتنی بر امکانات و ظرفیت‌های رایانه و شبکه است.

بنابراین با این توضیح مقدماتی ما به شکل بسیار ساده می‌توانیم یادگیری تلفیقی را این‌گونه تعریف کنیم : یادگیری تلفیقی عبارت است از بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و امکانات آموزش حضوری و آموزش از راه دور به‌ویژه آموزش‌هایی که به‌صورت برخط ارائه می‌شود. البته ما در کنار یادگیری تلفیقی، برنامه درسی تلفیقی را هم داریم که در آن دانش‌آموزان برخی از دروس را در کلاس به‌صورت حضوری یاد می‌گیرند و برخی از دروس را در برنامه درسی به‌صورت کاملاً برخط آموزش می‌بینند.

بنابراین یادگیری تلفیقی یکپارچه‌سازی منظم و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و امکانات آموزش‌های چهره به چهره یا حضوری و آموزش‌های برخط است که بین دانش‌آموزان، معلمان و منابع و فناوری‌ها اتفاق می‌افتد. یکی از کلیدواژه‌هایی که بازهم به فهم مناسب یادگیری کمک می‌کند تکنولوژی یا فناوری است که یک کلیدواژه مهمی است.  به خاطر اینکه در یادگیری برخط ما این برنامه و فعالیت‌ها را مبتنی بر فناوری  ارائه می‌دهیم. در گذشته مثلث فرایند تدریس و یادگیری را معلم، دانش آموز و محتوا می‌دانستند، اما امروزه این مثلث تغییر پیداکرده و مؤلفه یا عنصر فناوری در آن اضافه‌شده که فهم واژه فناوری می‌تواند خیلی به ما کمک کند.

استفاده از رویکرد یادگیری تلفیقی در همه دروس و دوره‌های تحصیلی

پاسخ این سؤال قطعاً مثبت است اما رویکرد یادگیری تلفیقی در ابتدا در نظام آموزشی که ورود پیدا کرد از آموزش عالی شروع شد. چون ورود فناوری‌ها در نظام آموزشی از آموزش عالی شروع شد . بنابراین ما اولین بهره‌گیری از این رویکرد را در آموزش عالی می‌بینیم. هم در سطح جهانی و هم در کشور ایران. با این حال رویکرد یادگیری تلفیقی در دوره‌های تحصیلی قبل از دانشگاه هم می‌تواند مورداستفاده قرار گیرد و می‌تواند خیلی حائز اهمیت باشد. بنابراین با یکی از دانشجویان برای اولین بار در سطح جهان و ایران آمدیم رویکرد آموزش تلفیقی را در برنامه درسی ریاضیات در مقطع ابتدایی در ایران در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد ایشان طراحی و اجرا کردیم و در آن پایان‌نامه من متوجه شدم چقدر این رویکرد می‌تواند در دوره ابتدایی مورداستفاده قرار گیرد و چقدر می‌تواند جذاب باشد و روی یادگیری، انگیزش پیشرفت تحصیلی، درگیر سازی و متغیرهای دیگر چقدر می‌تواند کمک نماید.

پایان نامه کارشناسی ارشد بسیار ارزشمند جناب آقای دکتر طوفانی نژاد از این موارد است . (مقایسه میزان یادگیری از طریق آموزش تلفیقی با آموزش حضوری در درس ریاضی سوم دبستان در مجتمع آموزشی روزبه شهر تهران ، دانشگاه آزاد اسلامی تهران جنوب، ۱۳۸۸) .

 بنابراین من این انگیزه را پیدا کردم که این رویکرد را در سایر برنامه‌های درسی مثل درس زبان انگلیسی ، علوم و به‌تدریج در درس‌های دیگر هم به خدمت بگیرم و علاوه بر دوره ابتدایی ، دوره متوسطه اول و دوره متوسطه دوم آن را در کلاس‌های درس اجرا کنم.  

رساله دکتری بسیار ارزشمند سرکار خانم دکتر جعفرخانی از این موارد است . (طراحي و ارزشيابي اثربخشي الگوي تلفيقي آموزش زبان انگليسي پایه‌های اول، دوم و سوم دوره ابتدايي ، دانشگاه علامه طباطبائی ،۱۳۹۳) .
 بازخوردهایی که دریافت کردم بازخوردهای فوق‌العاده مثبت و قابل‌ملاحظه بود و به‌تدریج به کمک دانشجویان به این سمت رفتم که ما رویکرد یادگیری تلفیقی را علاوه بر آموزش افراد عادی برای آموزش افراد با نیازهای ویژه هم به خدمت بگیریم و شروع کردم این رویکرد را در نظام آموزش‌وپرورش استثنایی کشور و بخشی هم در مدارس عادی که دانش‌آموزان با نیازهای ویژه در این مدارس حضور داشتند اجرا کردم و بازهم بازخوردهای بسیار مثبتی دریافت کردم.

رساله های دکتری بسیار ارزشمند و کم نظیر دکتر طوفانی نژاد ، دکتر مرادی ، دکتر اللهی ، دکتر جنگی زهی ، دکتر دلاوریان ، دکتر علیخانی ، دکتر ولایتی ، ... از جمله این موارد است .

دوره فرصت مطالعاتی در دانشگاه ژنو این امکان را به من داد تا نسبت به مدل سازی رویکرد یادگیری تلفیقی در آموزش ویژه و بهره گیری از آن در ایران اقدام کنم . حاصل این اقدام مهم دو مقاله علمی است .

Blended Learning Approach for Students with Special Educational Needs: A Systematic Review, 2019, Journal of Education & Social Policy 6 (3), 75-86
 
طراحی و اعتباريابی مدل يادگیری تلفیقی با تاکید بر فنّاوری های ديجیتال برای دانش آموزان با نیازهای آموزشی ويژه ، فصلنامه روانشناسی افراد استثنایی ، دانشگاه علامه طباطبائی ، سال نهم، شماره ۳۴ ، تابستان ۹۸ ، ص ۵۱ تا ۷۸.

قابلیت اجرای برنامه های درسی با رویکرد یادگیری تلفیقی در مدارس ایران

ما برنامه‌هایی که در مدرسه اجرا کرده‌ایم به‌صورت نمونه و بخشی بوده و یک برنامه درسی کامل که در طول سال تحصیلی اجرا کنیم نبوده است. اما تجربه‌های ما این اجازه را می‌دهد که عرض کنم برای آنکه ما بخواهیم برنامه‌های درسی را با شرایطی که به لحاظ محتوا و امکانات و به‌ویژه زیرساخت‌های فناورانه در مدارس در اختیار داریم اجرا کنیم قطعاً نیاز به یک طراحی مجدد داریم تا بتوانیم رویکرد تلفیقی را در طول سال و همه برنامه‌های درسی اجرا کنیم. بنابراین این قید را ما نیاز داریم که یک طراحی مجدد داشته باشیم زیرا برنامه‌های آموزشی ما برای نظام آموزشی حضوری طراحی‌شده‌اند و وقتی می‌خواهیم یک امکان جدید را به آن اضافه کنیم و بهره بگیریم قطعاً نیاز به طراحی مجدد داریم و این طراحی مجدد این امکان را به ما می‌دهد که بتوانیم از این رویکرد در نظام آموزشی خود استفاده نماییم.

بنابراین تجارب عملی و پژوهشی من که متعدد است نشان می‌دهد که رویکرد یادگیری تلفیقی در آموزش عادی و آموزش ویژه در همه دروس و همه دوره‌های تحصیلی از پیش‌دبستانی تا دانشگاه قابل‌اجرا است و می‌تواند مزایای قابل‌ملاحظه‌ای داشته باشد.

چالش های رویکرد یادگیری تلفیقی

ما در بررسی‌های جهانی در استفاده از رویکرد یادگیری تلفیقی، چالش‌های جدی را مشاهده می‌کنیم و در سطح ملی در نظام آموزش‌وپرورش و در نظام آموزش عالی ما نیز چالش‌های مشابهی وجود دارد . یکی از این چالش‌ها که با آن مواجه هستیم آموزش معلمان است که با این رویکرد و مدل‌های آن آشنا شوند. طرح درس‌های مبتنی بر این رویکرد را یاد بگیرند، تمرین کنند، مهارت‌ها و دانش لازم را در این حوزه کسب کنند که ما در دوره‌های آموزش ضمن خدمت می‌توانیم بخشی از این آموزش‌ها را به‌صورت هدفمند ارائه دهیم. تجربه من نشان می‌دهد که معلمان ما پس از آشنایی با این رویکرد علاقه‌مند می‌شوند و به‌سرعت می‌توانند مهارت‌های لازم را در این زمینه کسب نمایند. من در حوزه آموزش ویژه با ۸۰ معلم کار کرده‌ام و آموزش داده‌ام و این تجربه را با بخشی از معلمان داشته‌ام.

البته در این رویکرد علاوه بر معلم، آموزش دانش‌آموزان خیلی حائز اهمیت است. دانش‌آموزان هم نیاز به آموزش‌هایی دارند تا برای انجام فعالیت‌ها و برنامه‌ها و تمرین‌ها در این رویکرد آماده شوند. با توجه به اینکه در این رویکرد بخش برخط نیاز به مشارکت والدین دارد یک چالش نحوه مشارکت والدین و آموزش‌هایی است که برای والدین نیاز داریم که بسیار جدی است. چالش بعدی می‌تواند چالش زیرساخت باشد. چون همان‌طور که اشاره کردم در رویکرد یادگیری تلفیقی ما به فناوری‌ها نیاز داریم. در بعد فنی زیرساخت‌ها خیلی مهم هستند. اگر ما زیرساخت‌ها را تقویت نکنیم قطعاً نمی‌توانیم از این رویکرد استفاده کنیم. آن بخش امکانات و ظرفیت‌های بر خط همه مبتنی بر زیرساخت فناوری است .چالش دسترسی به ابزارهای فناورانه نیز چالش دیگری است که نیاز به توجه دارد. اگر دانش‌آموزان و معلمان به ابزارها دسترسی نداشته باشند یک چالش جدی است. الآن در نظام آموزش‌وپرورش و آموزش عالی طیف وسیعی از یادگیرندگان چه دانش‌آموزان و چه دانشجویان و حتی معلمان و اساتید دانشگاه به لحاظ دسترسی به فناوری‌ها دچار مشکل هستند و این هم یک چالشی است که نیاز به برنامه‌ریزی در بلندمدت دارد و کشورهای توسعه‌یافته روی این چالش در حال کار هستند و دسترسی به فناوری‌ها و ابزارها را برای معلمان و اساتید دانشگاه و دانش‌آموزان به‌نوعی دارند فراهم می‌کنند.

اصلی‌ترین و مهمترین دانش‌ و مهارت‌ کاربرد رویکرد یادگیری تلفیقی

من نیاز به دانش‌ و مهارت‌ را در دو بعد می‌بینم. در بعد پداگوژیکی نیاز است به معلمان آموزش دهیم که هم با خود مفهوم رویکرد یادگیری تلفیقی و هم مدل‌های آن، طرح درس‌ها و شیوه‌ها و راهبردهای تدریس این رویکرد آشنا شوند. در بعد فنی آشنایی با انواع فناوری‌ها و ابزارهای فناورانه و مهارت‌های کار با فناوری‌ها در پلتفرم‌ها، نرم‌افزارها و اپلیکیشن های مختلف مطرح است. بنابراین معتقدم که در بهره‌گیری از رویکرد یادگیری تلفیقی به راهنماهای جامع و کاربردی نیاز داریم که هم معلمان ما، هم دانش‌آموزان ما و هم والدین راهنمایی شوند و این راهنماها می‌تواند برای تصمیم گیران و سیاست‌گذاران هم مطرح شود.

 بر اساس همین ضرورت، جدیدترین کاری که به کمک یکی از دانشجویانم ترجمه کرده‌ام تحت عنوان راهنمای یادگیری تلفیقی است که این راهنما برای معلمان در نظام آموزش‌وپرورش است و من احساس می‌کنم این راهنما که جدید و تجربه کشور کانادا است برای معلمان کشور ما می‌تواند بسیار قابل‌استفاده باشد. همچنین کتاب دیگری توسط همکار ارزشمندم جناب دکتر واحدی به کمک دانشجوی دکتری خود با عنوان :  تدریس تلفیقی ، دوره ابتدایی تا متوسطه ترجمه کرده اند که بسیار راهگشا است.

توصیه‌های سیاستی

۱) توجه به ویژگی های نسلی یادگیرندگان و لزوم بهره گیری از رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی در فرایند آموزش، تدریس و یادگیری در نظام آموزش و پرورش
۲) توجه به فواید غیرقابل انکار رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی در فرایند آموزش، تدریس و یادگیری
۳) توسعه مبانی فلسفی رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی در برنامه های درسی وزارت آموزش و پرورش
۴) به رسمیت شناختن رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی توسط سیاست گذاران و مدیران وزارت آموزش و پرورش
۵) لزوم بازبینی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و توجه بیشتر به رویکردهای جدید و فناوری های نوین و نوپدید
۶) تربیت معلمان آشنا و مسلط به بهره گیری از رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی در کلاس درس
۷) گنجاندن دروس مرتبط با رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی در برنامه های درسی دانشگاه فرهنگیان، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی و سایر دانشگاه های کشور
۸) طراحی و اجرای دوره های آموزشی ضمن خدمت معلمان در راستای رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی با شیوه های جدید و با بهره گیری از فناوری های نوین
۹) تجهیز مدارس به زیرساخت های لازم و فناوری های مورد نیاز برای تحقق رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی
۱۰) بهره گیری از مشارکت دانش آموزان و والدین در حوزه ابزارهای لازم برای رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی
۱۲) توجه بیشتر برای اجرای موفق دروس مرتبط با رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی در دانشگاه فرهنگیان
۱۳) تطبیق روش های آموزشی و یادگیری با ویژگی های نسل حاضر یادگیرندگان با نگاه چند وجهی
۱۴) ایجاد تغییرات لازم در محتواهای برنامه درسی و انطباق آن با رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی
۱۵) به رسمیت شناختن فناوری ها ، رسانه ها و محتواهای چندگانه و متنوع مبتنی بر ابزارهای یادگیری سیار
۱۶) اصلاح شیوه های سنجش یادگیری کلاسی دانش آموزان و انطباق آن با رویکرد یادگیری و تدریس تلفیقی
 
امیدوارم تجارب و پیشنهاد های فوق بتواند به معلمان ما کمک کند که با این رویکرد مهم و جدید آشنا شوند و هم بتوانند در بهره‌گیری از این رویکرد سریع‌تر پیش روند و سریع‌تر خودشان را آماده کنند.

با آرزوی توفیق
اسماعیل زارعی زوارکی
دبیر علمی نشست و مدیر گروه تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه طباطبائی

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام