درس زندگی در حکمت خسروانی

عطنا - برای چه این نوشته را می‌خوانید؟ حقیقتاً هدف شما از مطالعه و تحقیق چیست؟ «داشتن هدف» یکی از مواردی است که به زندگی انسان معنا می‌بخشد.

چه بسیار کسانی که هدف‌شان از تحصیلات دانشگاهی رسیدن به موقعیتی اجتماعی  یا استخدام در یکی از مؤسسات دولتی و داشتن حقوقی کافی بوده است، اما زمانی که این شرایط برای آنان فراهم شده است، در پایان راه از آنچه بدان دست یافته‌اند احساس رضایت قلبی نداشته‌اند، چرا که موقعیت‌های اجتماعی دستخوش تغییر و تحولند  و با شرایط اجتماعی متفاوت، تغییر می‌کنند.

حقوق و مزایا نیز وابسته به شرایط اقتصادی جامعه است و چه بسا اگر از ابتدا به‌دنبال کار آزاد رفته بودند، به درآمدهای بیشتری دست می‌یافتند، حتی اگر خود شما از موقعیت اجتماعی و حقوق و درآمدی که از راه درس خواندن به آن رسیده‌اید راضی باشید، کسانی را می‌شناسید که با مدرک دکتری هنوز شغلی پیدا نکرده‌اند  یا از حقوق و مزایای شغلی‌شان راضی نیستند. شیخ شهاب‌الدین سهروردی در این زمینه توصیه‌ای برای ما دارد. او می‌گوید هدف از خواندن و تحصیل و تحقیق را، دستیابی به امور دنیوی قرار ندهیم و هدفی بلندتر را برای خود در نظر بگیریم «اگر فرد باهوشی هستی چنین مکن که بر کرسی طبع خود تکیه بزنی و به دلپذیری زندگی در این دنیای خراب و زننده راضی باشی و پاهایت را دراز کنی و با خودت بگویی که به بخشی از علوم حقیقی احاطه یافتم، پس نفسم نیز بر من حقی دارد! چرا که در پیشی گرفتن از همسالان خود پیروز شدم، این خطری است که کسی که در دام آن گرفتار شود، هرگز به رستگاری نخواهد رسید.»

دنیای امروز، ما را به رقابت‌های مختلف وامی‌دارد. گویی سهروردی از ورای هزار سال قبل نگاهی به زندگی امروزی ما داشته است و تذکر می‌دهد که اگر پس از درس خواندن و جلو زدن از رقیبان و همسالان خود و کسب مدارج علمی و دانشگاهی بخواهی به‌دنبال رضایت خاطر از آنچه بدان رسیده‌ای باشی، در دام خطرناکی گرفتار آمده‌ای؛ چرا که چنین رضایت خاطری هیچگاه نصیب تو نخواهد شد. اگر صحنه زندگی را صحنه یک مسابقه در عرصه‌های مختلف ببینیم که کسی که از دیگران جلوتر است موفق‌ است، به احتمال زیاد بسیاری از ما افراد موفقی نخواهیم بود و از مجموع زندگی خود رضایت نخواهیم داشت، زیرا زندگی‌ که مانند یک مسابقه باشد، برندگان زیادی ندارد و افراد را دچار خستگی روحی می‌کند. اما سهروردی به همان برندگان محدود این مسابقه نیز اشاره می‌کند و می‌گوید که ایشان نیز به رضایت خاطر دست نمی‌یابند، چرا که این امور پس از مدتی برای آنان عادی و تکراری می‌شوند و ارزش اولیه خود را از دست می‌دهند. حال اگر ببینی که افراد دیگری مسیر تو را دور زده‌اند و با انواع روش‌های حق و ناحق به همان موقعیت و حقوق و مزایا  یا بالاتر از آنچه به آن رسیده‌اید دست یافته‌اند، چه احساسی خواهید داشت؟

در اینجا است که شیخ اشراق راه‌حلی برای ما دارد. او می‌گوید که هدف زندگیت را اموری غیرمادی قرار بده، در آن صورت هیچگاه دلسرد نخواهی شد و به پوچی نخواهی رسید و تا آخر عمر دست از تلاش و مطالعه و تحقیق برنخواهی داشت،البته هیچ کس از جامعه‌ای که در آن قدر انسان‌های نخبه را نمی‌شناسند راضی نیست و باید به فکر اصلاح چنین جامعه‌ای بود، اما در جامعه ایده‌آل نیز اهداف دنیایی نمی‌توانند روح تشنه انسان را سیراب کنند. توجه به توصیه سهروردی به معنای پذیرش وضع موجود نیست. او نمی‌گوید که در زندگیت تلاش نکن و از دیگران در عرصه‌های مختلف پیشی نگیر، بلکه آنچه ما را از آن برحذر می‌دارد، دل بستن به زندگی مادی است، چرا که وقایع آینده زندگی خارج از حیطه کنترل ما هستند. ممکن است بیمار شویم، گرفتار یکی از بلایای طبیعی شویم  یا تمامی دارایی مادی خود را از دست بدهیم. ممکن است به ما ظلم شود و در جایگاهی که مستحق آن هستیم قرار نگیریم و هزاران پیشامد ناخواسته دیگر برایمان اتفاق بیفتد، اما دارایی‌های معنوی ما قابل زوال نیست. اگر هدف ما کسب موقعیت‌های دنیایی باشد، همواره کسانی هستند که از ما جلوترند.

اگر بخواهیم بر اساس دیدگاه شیخ اشراق هدفی برای درس خواندن و ادامه تحصیل خود مشخص کنیم، باید به اهدافی همچون افزایش سطح بینش و آگاهی، آرامش روحی، رشد معنوی، کمک به همنوعان و ارتقای سطح اخلاقی و هیجانی خود اشاره کنیم. سهروردی می‌نویسد: «تمامی این علوم مانند صدای سوت رسولانی هستند که تو را از خواب غفلت بیدار می‌کنند.» بر این اساس باید در ورای خواندن این علوم به هدفی والاتر اندیشید. سهروردی همچنین می‌نویسد «اگر از مردان هستی به قیل و قال صرف قانع مشو.» محفوظات علمی گرچه در سطحی برای فرد مفید هستند، اما بدون داشتن هدفی متعالی تنها در خدمت اهداف مادی فرد قرار می‌گیرند و در صورتی که زندگی مادی با مشکل مواجه شود  یا برای فرد، عادی و بی‌‌معنا شود، اطلاعات علمی فرد نیز نمی‌توانند به او کمک کنند. در صورتی که اهدافی غیرمادی را برای مطالعه و تحصیل خود در نظر بگیریم، در هر رشته و شغلی می‌توانیم از زندگی خود احساس رضایت کنیم. این اهداف می‌توانند آنقدر بلند و متعالی باشند که تا پایان عمر همواره امکان پیشرفت در آنها وجود داشته باشد. «داشتن آرمانی متعالی و معنوی» علاوه‌بر ایجاد رضایت در انسان، به زندگی فرد نیز معنا می‌بخشد و او را قادر می‌سازد تا مشکلات مادی و دنیوی خود را پشت سر بگذارد.

دکتر سعید انواری سهروردی‌پژوه و دانشیار گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام