زعفران، نعمت یا بحران؟

عطنا - زعفران، گران ترین ادویه است که هر روز بهایش افزایش می یابد. زعفران یا زرپران گیاهی تاریخی است که بنا به روایات قدمت آن به بیش از 3000 سال می رسد. این گیاه در ایران، یونان و هند می‏ روییده است و بنابر برخی روایات رویشگاه آن دامنه های زاگرس و شهر همدان یا هگمتانه بوده است. این گیاه از خانواده زنبق میباشد و به crocus sativus مشهور می‏باشد.  این نام برگرفته از واژه یونانی کروکوس به معنای نخ و قیطان است. زعفران دارای یک پیاز یا بذر است که معمولا در فصل پاییز گل می‏دهد . گلبرگ‏های ارغوانی و بنفش با کلاله‏های سرخ و ریشه زرد و سفید که ترکیب زیبایی از رنگ‏ها را در خود دارد و سبب آرامش روح میگردد.

گیاه زعفران خواص ضد التهاب، ضد افسردگی و ضد تهوع دارد و به تنظیم فشار و گردش خون و جلوگیری از ابتلا به سرطان و آلزایمر کمک شایانی می‏کند . در ایران زعفران معمولا برای تهیه غذاهای مجلسی و شله زرد، شربت، دمنوش و بستنی استفاده می‏شود و چند سالی هست از گلبرگ آن برای تهیه مربا نیز استفاده می‏شود.

همچنین در سال های اخیر صابون‏های زعفرانی برای ترمیم پوست به بازار عرضه شده است. اما در کشورهایی که زعفران را به صورت عمده از ایران خریداری می‏کنند اوضاع کمی متفاوت است. در کشورهای عربی به ویژه کویت و عربستان سعودی زعفران علاوه بر خوراک و آشپزی در تهیه عطرهای طبیعی به کار می‏رود. در اروپا و مهد عطر یعنی فرانسه از سافرانال این گیاه شگفت‏ انگیز جهت تولید عطر استفاده می‏شود و آلمان و یا ایالات متحده و حتی هندوستان از زعفران برای تولید قرص ها و محلول‏های ضد افسردگی و ضد سرطان استفاده می‏کنند.

همچنین کروسین و رنگ‏دهی زعفران باعث شده تا برندها و کارخانه ‏های ریسندگی و نساجی به دنبال خرید آن برای تولید الیاف و البسه باشند. معمولا از زعفران پوشال یا دخترپیچ برای کارهای مربوط به عطر و بو و از نگین و سوپرنگین برای کارهای مرتبط با رنگ و طعام استفاده می‏ شود. اصالت زعفران های پوشال و دخترپیچ یا دسته به علت همراه داشتن ریشه و کلاله زعفران از دیگر موارد بیشتر است. زعفران سرگل که زعفران مصرفی ما ایرانیان است از اصالت کمی برخوردار است و احتمال تقلب در آن با استفاده از روش های گوناگون مانند استفاده از گلرنگ یا الیاف ذرت بسیار بالاست.  پس با این مقدمه تا اینجا دریافتیم که تقاضا برای زعفران در جهان بالاست و کشورها نیز تمایل به کاشت این گیاه ارزشمند دارند. در این مطلب قصد توضیح درباره کاشت و یا انواع زعفران را نداریم بلکه میخواهیم به چرایی ارزشمندی و گران‏بها بودن و افزایش قیمت آن اشاره کنیم.

افزایش 300 درصدی قیمت زعفران در ایران کمتر از 2 ماه

زعفران سوپرنگین جدیدی که هر سال بین 13 تا 15 میلیون تومان خرید و فروش می‏شد امسال بین 35 تا 42 میلیون تومان خرید و فروش می‏شود یا زعفران دخترپیچ که بین 7 تا 10 میلیون تومان بود، اگر امسال با قیمت 20 میلیون تومان یافت شود یک شگفتی است. با توجه به اینکه ایران بیش از 90 درصد زعفران جهان را تولید می‏کند و فعلا هیچ جایگزینی برای ایران جهت تولید بیش از 50 تن زعفران در سال وجود ندارد، این افزایش شدید قیمت می‏تواند منجر به تغییرات شدید در قیمت بازار خاورمیانه و حتی اروپا شود.

دلیل اصلی این افزایش چشمگیر قیمت، کاهش نزولات آسمانی به ویژه برف در سال گذشته و منتهی به شهریور 1400 بود. کاهشی که توان تولید زعفران ایران را از حدود 500 تن در سال به کمتر از 200 تن رسانده. یعنی 300 تن کسری یا کمبود عرضه. این محدود به ایران و خراسان نبوده بلکه در هرات، پایتخت زعفران افغانستان نیز، چنین چیزی رخ داده و تولید محصول به نیمی از مقدار سال گذشته رسیده است. روی کار آمدن طالبان و خطرات ناشی از این مسائل سبب شده قیمت زعفران هرات نیز به صورت نمایی افزایش یابد. با چنین شرایطی یقینا تقاضا کمتر شده و واردکنندگان برای جبران سود گذشته مجبورند زعفران را با قیمتی بالاتر عرضه نمایند.

علاوه بر خشکسالی، نبود ثبات بازار ارز و افزایش هزینه‏ ها و قیمت تجهیزات کشاورزی مانند کود و تیلر و حضور پررنگ دلالان در این بازار، کشاورزان را در این سال‏ها ناامید کرده و سبب شده به زمین‏های کشت زعفران آن‏طور که باید توجه نشود و زمین ها قوت و کارایی خود را از دست دهند.

اما آنچه که امسال در بازار رخ داد، می‏توان گفت در تاریخ زعفران بی‏سابقه است. برای مثال برداشت زعفران از زمین 30 هکتاری در قاینات خراسان در سال 1399 حدود 200 کیلوگرم بوده اما در سال جاری کمتر از 80 کیلوگرم. این کاهش محصول در کنار افزایش هزینه های کاشت و برداشت و نیروی کار سبب شده که اکثر کشاورزان تمایلی به فروش محصولات خود نداشته باشند مگر اینکه پیشنهاد خوبی به آنان برسد.

تقریبا اواخر آبان ماه، شاهد کاهش قیمت زعفران بودیم به این دلیل که بر اثر افزایش قیمت زعفرانه متقاضیان کاهش یافته بودند و دست‏اندرکاران و شرایط بازار سببب شدند تا قیمت زعفران بین 2 تا 5 میلیون تومان کاهش یابد. اما در هفته ابتدایی آذر افزایش یافت و اکنون نیز سر به فلک کشید به این دلیل که بخشی از محصولات، خریداری شده بود و متقاضی بیشتر شده بود.

برخی کشاورزان و صادرکنندگان زعفران قیمت 50 میلیون تومانی هر کیلو سوپرنگین را دور از ذهن نمی‏دانند و همین سبب نااطمینانی حاصل از شرایط شده، به طوری که معامله آنی و درلحظه نیز بسیار خطرپذیر برای فروشنده و خریدار است. از طرفی نوسان قیمت ارز و نبود ثبات، سبب شده صادرکنندگان زعفران و همین‏طور واردکنندگان با سردرگمی عجیبی روبرو شوند که این حالت برای کشاورزی و کالاهای استراتژیک ایران سم مطلق است و حتی امکان دارد زعفران امسال نیز مانند سال‏های گذشته انبار شود و به مقدار حدود 150 تن زعفران مانده و انبار شده سال‏های گذشته اضافه گردد. در این حالت نیز شرایط باز به ضرر ایرانیان است؛ اگر فرض را بر این بگیریم که سال بعد برداشت، به مقدار 450 تا 500 تن عادی خود برسد با توجه به انباشت بیش از 150 تنی زعفران می‏توانیم شاهد یک کاهش قیمت شدید باشیم (البته احتمالا نه به اندازه قیمت زعفران 98) و این نیز همانند این روند وحشتناک افزایشی به هیچ عنوان مناسب نیست.

تقلب در بازار زعفران و روش های مقابله

موضوع دیگری که دربحث افزایش بی رویه قیمت زعفران بر اثر خشکسالی شدید و همچنین دیگر عوامل یاد شده، احتمال رخ دادنش بسیار افزایش یافته، تقلب است . تاکنون بیش از 800 روش تقلب در زعفران شناسایی شده و روش‏هایی نیز برای شناخت تقلب ارائه گردیده است. اما چیزی که مهم است این حجم از روش تقلب می‏باشد که برخی از این موارد همچون استفاده از الیاف ذرت یا گلرنگ بسیار ساده و برخی دیگر مانند بخور بر ریشه پیچیده هستند. یقینا حداقل کسانی که تازه ‏وارد در بازار باشند به ویژه کسانی که زعفران را از جای نامعتبری مانند بورس تهیه و خرید و فروش می‏کنند، به راحتی زعفران تقلبی یا زعفران مخلوط را به جای زعفران مورد نظر دریافت می‏کنند و به اصطلاح کلاه بزرگی بر سرشان میرود و همین سبب سود گسترده سودجویان و متقلبان و باز ضرر آن دسته از  کشاورزان پاکدست و اصیل می‏ شود .

فاجعه زمانی رخ میدهد که محصول تقلبی با قیمت ارزان‏تر وارد بازار‏های جهان شود و ادامه یابد. همین وضع سبب می‏شود ایرانیان، متقلب شناخته شوند و جنس ایرانی، تقلبی. این در میان‏ مدت و دراز‏مدت سبب نابودی اعتبار و آبروی چندین و چند ساله ایران می‏شود.  موضوع حیاتی اینجاست که کشورهایی نظیر اسرائیل، چین، یونان و حتی ایتالیا و ترکیه با سرمایه‏ گذاری هدفمند و استفاده از روش‏ها و تجهیزات نوین قصد دارند تا اعتبار و شهرتی برای خود کسب کنند.

اما همه اینها با چند طرح قابل کنترل و مهار است:

1.      کاهش و یا حذف مراحل طاقت‏ فرسای اداری جهت ثبت برند و محصول و متنوع ‏سازی تولیدکنندگان وعرضه‏ کنندگان
2.      افزایش دانش کشاورزان و حمایت علمی و عملی از آنان
3.      ایجاد مشوق‏های صادراتی برای صدور خرده‏ فروشی زعفران و تولید محصولات ارگانیک و شبه ارگانیک
4.      آزادسازی تجارت و عدم تلفیق تجارت با سیاست جهت رایزنی فعالان و حضور بیشتر در بازارهای نو
5.      مهم‏ترین مورد که به نظرم می‏رسد، تاسیس آب شیرین‏ کن‏ های پیشرفته در کنار سایت‏های انرژی خورشیدی در استان جنوبی کشور و انتقال آب فراوان دریای عمان و خلیج فارس به مناطق خشک همچون خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان است.
 
*بحث آب شیرین ‏کن وانتقال آب، بحثی پیچیده اما ضروری و حیاتی است. در شرایطی که کشور ما دچار سوءمدیریت عمدی و سهوی در بحث آب و منابع آبی است و تمامی استان‏های ایران با چنین موضوعی روبه ‏رو هستند و آخرین موردش فاجعه اصفهان و کشاورزان عزیز دیار نصف جهان بود؛ این عمل اوجب واجبات است. با تاسیس آب شیرین‏ کن‏ های پیشرفته و ساخت نیروگاه‏های تولید انرژی تجدیدپذیر کنار آنها، نه تنها مشکل کمبود آب زعفران حل می‏ شود بلکه مشکل کاهش ذخایر آب رودخانه و دیگر استان‏ها نیز حل شده و علاوه بر این می‏توان برق پاک و بدون خطر را تولید و عرضه کرد.

همینطور نمک دریا و طبیعی را استخراج نموده و بر ایران و ایرانی عرضه نمود چرا که نمک اصل بهترین واکسن و دارو برای پاکسازی بدن است و در این شرایط در کنار بهره‏بردن از دستورات متوازن غذایی می‏توان بسیاری از بیماری ها و مشکلات جامعه را کاهش داد و به سمت ایجاد یک جامعه سالم حرکت نمود.  آب شیرین‏ کن تنها راه حل نیست، اما جزو بهترین راه ‏ها برای اتمام بحران‏های ساختگی در ایران است.

نویسنده : مسعود محبی (کارشناسی اقتصاد علامه طباطبایی، نویسنده نشریه بینش اقتصادی، شماره دوم)

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام